Saturday 22 February 2014

KUM 65 CIN ZO MINAM NI by Prof. C. Thang Za Tuan, Ph.D

KUM 65 CIN ZO MINAM NI BIAKNA PAWLPI TEK AH BAWLNA AH THU PULAKNA
Tedim Baptist Church, Yangon. February 17, 2013

Picture


Thulu:       ZO  MINAM  NI  LEH  NGAIHSUTHUAI  I  MABAN   THUPITE

Late 33:12 “TOPA,  Pasian aa  a nei minam, Ama luah dingin teelna angah minamte thupha ngah ahi hi.”
Late 133:1 “En un, Sanggamte pumkhat suakin a tutkhawm uh ciangin bangzahin hoih in nuam ahi hiam?

A. Ahang:              Kum sim a kibawl February 20 ni, i Zo Minam Ni (Chin Amyotha Nih, Chin National Day) pen November kha 2010 in i Tedim Khuapi ah  Rev. Dr. Joseph Herbert Cope ii Kumza Cinna Pawipi ah Zomi buppi ai taangin  pawisiim te’n  “Zominam leh Zokhang tangthu akipdet nading, kipumkhat nading, thumuhsiam nading leh Thupha san theih nading lunggulhna leh deihna tawh Zo Minam Ni ka omna mun peuh ah Pawlpi kim in ahizong in, Pasian tungah thungetna tawh ahi zongin bawl den ning”  ci-in anaki-ciam manun 2011 kum akipan in i Biakinn ciat ah zong bawl akipan hihang. Tu kum in athum veina hong hita hi.             Tutung a i bawl Zomi Nam Ni in atung a ngimnate atangtun theih nading in (1) Zomite Tangthu leh Zo Minam Ni pian khiatna thu tom (2) Zo Minam Ni bawl zia (3) Ei din mun ki-et phatna tawh mailam ading deihhuai kalsuan nading thupulakna ci-in thupi phadiak kasak thu thum tawh  kong pulak nuam hi.


B. Kammalzat gencian masakna:            Tangtawng in ei leh ei ‘Zomi’ ci-in i kilawh pen Kawlgam leh leitung ah Chin ci a ong kiciamteh te  ihi hi.  Zomi icih in ei ikilawhna ahih baan ah Chin bup i cihna in i zat zong ahi hi. Sanggamte’n Asho, Cho, Khumi, Laimi, Matu, Mizo ci a anakilawh uh mah tawh kibang hi.  Zo Minam Ni icih in Chin ci a Kawlgam ki-ukna Constitution a ong kiciamteh teng ahuamkimte Ni hi. Ei Zomi aa kilote guak aituam neih hi lo hi.


C. 1. Zo minam Tangthu tom sutkik pakna leh Zo Minam Ni a pianna thu atom in pulakna:
* Zomite BC kum 100 hun laipek in tu a Kawlgam akicihna mun ah lut in Payagyi khua sat masahi.

* AD 108 khawngin Pagan (Pugam), Popa (Pupa) mual kim Izuadi leh Chindwin (Zo gunpi) kituahna dong i biltenna Thalawady gundung pen Kawlte’n Chindwin gun ci-in kheelin, Zokual, Zokuam, The Home or Valley of the Chins acihna hi. Kawlgam ah I phualsat masakna akilatna hi.
* AD 1420 kiim pawlin Kawlpi/Khampat pan in kilalkhiato in Ciimnuai tungte pawl khanggiat dong kiteeng khawm masa ci-in kiciamteh hi. Mi kitam, beh leh phung kitam ciangin khua kisat behbeh hi. I Tedim khuapi zong 1550 kiim in kisat hi.
* Zomite nidang pek a kipan in ei Tulpi, Hausa leh makai ciat-in hong makaih in Thawmte khang hun, Guite khang hun, Sukte khanghun om kici hi. A nunung Sukte Khan Thuam leh atapa  Kamhau hun 1810 kiim akipan in Ukpipa ci-in hong uk in Sukte khang hun 1948 kum dong hi. 

* 1886 January 1 in Kawlte teenna gam bup Gamkek Mikangte in hong uk in Zogam zong 1889 kum in Tedim hong la in 1896 kum in Chin Hills Regulations tawh hong uk a kipan Zogam pen Kawlgam uksung ah hong kiguang kha zenzen ahi hi. Zogam ukding in Ukpite mah zangsuak in siahtung siahphei, saliang tangseu kaisak suak uh hi.

* Hong uk Mikang Kumpite thu mang in Leitung Galpi masa hun 1917-18 in Zomi tulkhat val Piancit ah Labour Corps in kipai hi. Tua in Zomite pusuah cilna, paltan tumna leh khasumsan nasep tawh kivaakna kipatcilna hipah hi. Mikangte in mithumaan, citakte leh mi muanhuaite in hong ciamteh uh hi.

* 1948 January 4 ni in Kawlgam ah suahtakna akingah ciangin 1947 Constitution zang in Parliamentary Democracy tawh gam ukna kipan hi.  Tua Constitution Khenpi 5, aneu 196, 197, 198 ah Zogam zong Chin Affairs Council tawh ki-uk dingin Frontier Areas Enquiry Commission in thu hong dot ban ah mipi tul nga val in Falam khuapi ah  20-2-1948 ni in kikhopna ah Democracy tawh kiteel Councilte ukna dan zangin Zogam ukpite ukna laih ding kithukim hi. Ukpite a suploh nading in Kumpi in Compensation apiak ding zong kivaihawmsak hi.

* Tua bangin akilaih pah lian nading in tualai in Politics ah amakaipi in thusaupi muhkholhna (Vision) anei Pu Vomthu Maung (Thang Pet Maung), Mindat leh Pu Captain Mang Tung Nung te’ madawkin a makaihna uh hang hi. Pu Vomthu Maung in Zomite ading thu na mukhol lua in 1933 kum pek in Chin National Unity Organization- CNUO na phuan khia zo hi. Amau tegel Zomi sung pan Ki-uknading “Thutheihna tawh Thugensiam” (Politician) bek hilo in “Thumuhna tawh Thugeelsiamte” ahihkeh ”Gam-it makaite” (Statesman) tuak ahi uh ci-in ciamteh ni.

* 1950 kum October 9 ni in Chin Affairs Council in tua February 20 ni pen Zo Minam Ni (Chin National Day) ci-in kumsim in bawl ding in khensat uh hi.

* Tua Zo Minam Ni pen Kawlgam ah suahtakna leh ki-ukna thak tawh kizawitawn a ukna dan kikheel ni hi in Ukpite guallelhna hituan zenzen lo hi. Nautangte ading in ahihleh saliang tangseu, siahtung siah phei piak beina hi in hamphatna leh suahtaak tatakna, hakkol zan Ni hi., Kawlgam bup mahbangin Democracy tawh ki-ukna dan in a kilaihna Ni hi. Khang kilamdan Ni hi. A lakdan, muhdan leh a sandan i siamciat ding tudong mahin ikisam thei hi. Mikim in lawptak in kipahhuai Ni hi. Shante bang in 1958 kum ciang bek in Saobwa te ukna pan suakta pan uh hi.

C. 2. Zo Minam Ni  Bawlziate
* 1951 February 20 ni in Mindat khuapi ah ei Zo Vuangyi (Chin Minister) masabel U Vomthu Maung makai in amasabel Zo Minam Ni (Chin National Day)  kibawlna ah Prime Minister U Nu leh adang State Minister te kihel hi. President Sao Shwe Thaik ii Good-will Message (Deihsak Thupuak- Thawunlwa) zong Prime Minister pa tektek in sim khia hi.

* Tua akipan in Zomite in kumsim in Zogam Khuapite ah leh Zomite om nana ah nasia takin Zo Minam Ni (Chin National Day) kibawl den hi. 1956 kum in Chin Minister hangin ani laihnuam in khatvei leh Galkap Kumpi in hong ukzawh 1966 hun in Chin Special Division Day in laihnopna akipan in haksatna atuamtuam a om hangin min tuamtuam tawh Yangon bangah zong Universities Siamsinte makaihna tawh  in kitam bawl pen hi.

* 1998 Kum pan Universities kikhak sungteng Kumpi Nasemte makai in Yangon Khuapi ah Zo Minam Ni kum 50 cin Golden Jubilee Zo Minam Ni nasia takin akibawlna ah Zomite sung pan a zahtak-huai leh a pahtawi huai, Kumpi Nasemte, Galkapte, Civilliante, Zomi leh Zogam atawisangte  (Honor to whom honor is due) mi 911 Pahtawina Laipi (Certificate of Honour) kipiakhia hi. A kumkik in Golden Jubilee Commemorative Magazine zong bawl in pahtawina apiakkhiat mithupite min zong ki suaksak hi. Tua celebration Committee mah in  Chin History Compilation Committee phuan in 2002 kum in Zomite Tangthu atom in sutna leh Ngeina Hoihte Pulakna Laibu (A Concise Study of the  Chins, Their History, Culture and Traditions) zong kumpi phalna tawh gelh in ahawm khia uh hi.

* 1999 akipan in Zominam Ni bawlna ah Khantohna lahna in Ngeina lam lahna banah Zominamte Puansilh hoih nono Model girlte lahna (Fashion show item) zong guan beh uh hi.

* Kum 2000 khit ciangin Zomite omna Kawlgam, Vaigam leh gamdang mun tuamtuam Zomite tuntunna ah Zo Minam Ni nasia takin kibawl hi. 2010 khit nungsang in leitung gam tuamtuam ah akibawlnate You Tube pan kilak kawikawi ta hi.

C. 3. Tuni ciang Zomite Dinmun etkikpakna pan mailam ading sephuai thu pulakna pawlkhat
            Kawlgam I tuncil a kipan gamsungsuak minam khempeuh lak ah ei Zomite longal Kawl kumpi tawh tuni ciangdong akidote vive hi. Ei pen Kumpi tawh kidona in thauzang khatvei beek kisainailo hi. Micitak, thumaan, sawlmang ci-in Kawlgam ulian makaite muan leh suante ihih banah Kawlgam suahtakna huutna ah I minam phazah tawh tehkakin luang leh baan tam apaai pente ihi hi cih ciapteh mangngilh loh ding kisam hi. Yangon Government bek a omlai in Kumpi tokhom akipsakte ihihi.            2011 kum a kipan in Zo Minam Ni i Pawlpi tekah i bawlna ah sep leh zuihtuak bangteng i  muhbeh  ta hiam? Thu khinkhaina tawh I gamtatsa napan thutheihkik huai pawlkhat pulak in mailam ah thumuh siam nading in ngaihsut huai kasak tawm pulak beh lehang:-

(1) Pilvang ni
            Kawlgam ah Zomi ommah  cihna athu ala tawh ilah theih kik ciang bekin 2012 kum May kha 31 ni in Zomi ommah uh ciai cih Kumpi theihpihna kamtawh I ngah pan kiukiau hi. I Zomi ommah cih akhahsuah dektak ihi hi. Tua Zomi ahi eite in lungsim picing in LST taang iteelnate mah bangin TOPA,  Pasian –aa  a nei minam, Ama luah dingin teelna angah minamte thupha ngah ihih tatak leh  Sanggamte tawh pumkhat suakin  tukhawm leeng bangzahin hoih in nuam ding ahi hiam? cih ngaihsut huai hi. Kawlgam ah zanggam leh mualtungah kigawm Chin mimal in Awnkhat aki phamialmial bek Asho, Cho, Khumi. Laimi, Matu, Mizo, leh Zomite ki-it semsem, kipumkhat semsem nading in siam kipan ciatni. Tua ban ah Kawlgam mi peuhmah ahi Kachin, Kayah, Kayin, Chin, Mon, Bamar, Rakhine, Shan te zong gim neih lo-in itsiam kipan ni. Ei Zomi akicite in minam lian lungtang puak (mind-set) zui in mi masa, mi thupite, mi khangham leh thukhualte hihang cihna lungsim thupi puak zawh ding pilvan huai ta hi. Gtn. 
(a) 1947 kum in Panglong Agreement thukikup lai-in midangte danin State lapah lianlo in Special Division iteel zawk man1974 ciangin Chin State kingah pan hi.

(b) 1953 kum a Zomi bup Biakna lam Kipawlna dingin eimi thumuhsiamte ii phuat eimi minlawhna puasa gegu  ZOMI BAPTIST CONVENTION -ZBC pan 1995 kum in i taisan mawk a 1999 kum zacin Hakha khua ah pawi i siim ngam kei mawk hi.


(c) Kawlgam leh Zogam gamgi khen lai in hong limpiak napi uh in en laksiamlo kha hihang. Mualbul cin a la. Tamu, Kalay, Gangaw hong kipia ngei napin lalo khamawk hihang.Pilvan huai hi.

(2) Kumpi sung ah innteek tang dingin thuuklutni
            Kawlgam suahtakna ngahcil lam akipan in Zomi galkap a Bu a Mang leh Kumpi nasem  Vuandok, Mangpi, Menzi  ahunkhop ki-om zihziah hi. Galkap Kumpi khangnihna(SPDC) hunin Biakna leh minam in kideidanna hong omciangin lungkia kha i diam Kumpi nasepna panmun atuamtuam pan a bing khawl mi kitam a, kumpi sungpan eimau ikipuaseh kha hi. Tua akipan in tu in Kumpi sung mapang ulian ikibansam ta hihang. Kumpina sem lo-in Kumpi sung leh I Kawlgam sungah ki sunglaitang theilo, ki-innteek theilo ding ahihman Kumpi nasep anam kim-ah lutkik in sem ciatni. 1962 akipan Galkap hong uk hun 2010 kum in beita in tu in 2011 akipan in  Good Governance, Clean Government ci in  Ki-ukna Hoih leh  Kumpi Kician cih tangko khiata ahi Kumpi’ kalsuanna ah pomsiam in innteek in, sunglaitang in  kuhkalna tawh i minthanna luite lakkik zawhding hanciam ni. Ei siamna tek tawh mazan daupai theihna kihong kikta hi. Tulaitak ei Kawlgam hong makaih President Thein Sein leh Daw Aung San Suu Kyi te leitung bup in hong pahtaksak mahmah bangin en zong amau hong makaihna pakta ni

(3) Thumuh siamni
            Zomi  himah hang. I lungsim zong hong vut mahmah hi.Tulaitak in i Minam min leh i beh i phung huai nopna ciangbek tawh i buai buai lailai hi. Gamdang ah I tuahkhak thu tuamtuamte hangin  Zomi leh Chin min zatna tawh zong i buai  hi. Din mun leh a zatdan i laksiam keileh Kawlgam ah ii Constitutional Rights i ngah theihding hamphatna tampi tanlawh kha thei ding cih lauhuai hi.  I deihte Hluttaw ah kisung masa in Constitution ah akikoih ciang bek in Rights I nei thei pan ding hi. Kawlgam Constitution i nelhsiah thei naikei ding hi. A tangzai theithei in thupaizia thumuh siam kipanta ni. (Appendix A ah Zomi min leh dinmun etsiam, zatsiam nading in kong pulak hi.)

(4) Upa leh Makaite zahtak siam ni

            “Makai Siam leh Nungzui Hoih” cih kigengen napi in tello in makaidingte lah si-am lo, zuun lo, paktalo in a nung uhlah zuilo-in, nungzui hoih ding zia nangawn ikisin naikei lailai hi. Ei lah makai theilo, kimakaihna lah sang zolo in i om thei hi. Upa zahtakdan leh thudotdan i siam hetkei sawnsawn hi.  Upa zawte thu i dong kei hi. A thugen uh zong i awlmawh kei lai hi. Tua hang mah ahidiam ah ma i sawn thei lua kei hi. Nahtang tolawk I neek man hiam manta khalgah I neek man hiam cih cih ding hinawnlo hi. LST leh ei Zomi mipilte gen paunak enlehang ahang kitelpah sitset hi.             Ei Zomi makaite ahi Biakna makaite, gamvai aa Hluttaw aa makaite, I Pawlpi ah makaite, Township leh khua Hausa vaihawmte, Kipawlna tuamtuam makaite akipan makai peuhmah ei mipi in pahtawi siam in nungzui hoih hipeuh lehang hong thanuam in makai hoih hong hilel ding uh hi. Nungzui hoih i suah zawhnak leh nikhat ni ciang makai hoih ihi ding hi. (Kimakaihna tuipi tung pai tembaw tawh kigenteh hi. Tuipi kiloklok leh Tembaw limpai theilo hi.Tembaw= makai; tuipi= mipi)

   
Thukhupna
       I Zogam ah singkung lopate akipan nuntakna nei ganhingte, huih leh tuite, Pasian in thupha hong pia a, i gam i lei a nosuah ahing kiuhkeuh, a niim diildial det nading in kepsiam ding; ankhing kham nading in geel siam ding; ei gam ei lei eimau mahin puah tading leh Kumpi nasem (Civil lam leh Galkap thautawi khempeuhte); Lokho singpua khuami khempeuhte, Sumbawl paaibawl leh sumbuuk khempeuh; pilna sin khempeuh leh gamdang tung i tu ita leh i sanggamte khempeuh in mazan daupai nading, I Zogam ah Theihna, Thumuhsiamna, Pilvan nading in pilna, kha khanlawhna leh lungsim khantohna akileek kimin nei in khanpha (thrive) in i khantoh zawh nading in ikihanthawn nuam hi.

         Topa tungah lungdam kohna tawh thupha kipia in Zo Minam Ni in thungen in khantoh nading in mapang khawm ciatni.      Tukum Zo Minam Ni akipan in Zo minam leh Zo tangthu a kipden nading, Zomite kipumkhat nading, thumuhsiam nading leh thupha i san theih nadingin i biak Topa Pasian in i vekpi in khuamuhna leh khuaphawk hanciamna thak hong pia-kim in Zogam, Zolei, Zo Minam khempeuh a mimal in  hong huaisiam, zuunsiam zo sak ciat tahen!
                                                               


 Thupulak khia:                                                                                                            C.Thang Za Tuan, M.A; Ph.D.
                                                                                                                                  Makaipi,Tedim Kipawlna, Yangon


Main Sources:
(1)  Khen Za Moong (2005): Chin National Day, Background History, Survival Efforts, Indisputable Facts (Private Circulation).
(2)  Robert R.Siang Lian, Chairman,Magazine Committee:  Chin National Day Golden JubileeCommemorative Magazine (1948-1998), ELC Computor, Yangon
(3)  C.Thang Za Tuan (2000): Chin Historical and Cultural Perspectives (Tedim-Tonzang Townships Presentation), A paper read  on 2000 AD 52nd Anniversary Chin National Day Paper reading Session, Yangon.

No comments:

Post a Comment