Tuesday 23 December 2014

“Hong Pai Un, Va Bia Ni”

 Rve.Zam Khat Kham

"Vantung mite in amaute nusia-in vantung ah a ciah kik khit uh ciangin tuucingte khat le khat kiho uh a, “Eite Jerusalem ah pai-in Topa in hong gen hih a piangsa na va en ni” kici uh hi. Amaute pai vingveng uh a Mary leh Joseph, leh bawng ankuang sunga kisial naungek a mu uh hi.” Luke 2:15-16.

Tua inn a tun uh ciangin, naupang leh a nu Mary mu uh a, kunsukin bia uh hi. A van manphate uh suahkhia uh a kham leh paknamtui leh myrr-in a bia uh hi.” Matthew 2:11.
Lungdambawl i cih Christmas a hong tung kik ding hi ta! Hong pai un, va bia ni, hong suak Honpa Kumpi Zeisu Naungek va bia khawm ni!
Pope Julius in AD 353 kumin December 25 ni Christmas (Lungdambawl Ni) in kizang ding hi, ci-a a kipsak zawh kum tampi hi ta hi. Tua hun lai-in pawh leitung buppi ah tu-a a kizat bangin kizang in teh, ci het kei kha ngel inteh mataw!
Charles Minnegrode  in 1842 kumin America gam Virginia a Williamsburg ah Christmas singkung masa penpen tung ah mei a vak lai-in zong leitung buppi ah tu-a a kizat bangin kizang ngeiingaii ding, cih thei khol het kei inteh!
1832 kum i cih sawtpi hi ta a, AD353 i cih sawt zaw lai hi. Ahih hangin tua ma pek lai, nitak khat Judah gam Bethlehem khua ah Kumpi Zeisu naungek-a hong suah sawt zaw lai! Pasian’ Tapa takpi mihinga hong pian sawt zaw lai hi! Hi mah ta leh, a sawt lo-in Lungdawmbawl hun hong tung dinga, tuhun Christmas kidawn zia a tuamtuam a om ziazuate kawmkal ah i lungsima i ngaihsut dide dinga tha i lak ding thu pawlkhat i gen nuam hi. Mangpau/kam-in “Christmas” a kici pen ei Tedim pau-in “Lungdambawl” ci-in kua in na phuak hiam, cih ka theih loh hangin kammal kiphuakte lakah a kilawm penpen khat ahi hi. Phuak thei mahmah uh ka sa a, Mang kam/pau-a a kilawhna sangin zong kilawm zawlai ka sa hi. Leitung buppi a lungdam ni ding hi takpi hi.
Banghang hiam cih leh, tuhun ciangin Christmas kizat zia leitung vai gawp khin ta a, America gam-a kipan leitung gam tuamtuam ah sumlei sumzuakna lam-in kizanga, mi tampite bang in Christmas i cih pen i Topa’ hong suahna a kidawn/muak ahih lam bang thei kha vet lo tangial hi. A sawt nai khol lo kum khat bang, Japan gam Tokyo khuapi ah nitumna lam gamte bangmah in Christmas pen leitung sum leh paii vai kisuah gawp (commercialized) a, van bang kikhawng peuhmah, ci hi. TV interview bawl numei khat in lampi a a tuahkhak nungak khat kiangah, “Christmas i cih a khiatna na thei hia leh?” ci-a a dot leh, “Thei sam ing e, Zeisu a sih ni hi lo ahia!” ci seisai nongzen hi. Hi phialmawk… sam kei mataw!
A Thupipen: Honpa Hong Suak Zo!
1969 kum July kha ni 20 ni-in Armstrong leh Aldrin kici American astronaut nih khapi tung va tung uh hi. America leh Russia-te huih lak khenga khualzinna ah a kidem den uh hi a, tua hun masiah peuhmah Russia-te in zo zaw denkeii sawnsawn uh hi. Rocket a khah masa, rocket tung ah mi a tuangsak thei/zo masa (Colonel Yuri Gagarin) Russia-te hi uh a, 1960 kum khit deuh ciangin US President John F. Kennedy in Russsiate’ sangin a masak zawk nadingun khapi tung kah ding ngimna nei hi. Amah a nuntak nawn loh hangin khapi tung tung takpi uh a, leitung buppi kiliinglawngin lamdang kisa mahmah hi. Tua hun laitaka president sem Richard Nixon in, “Mihingte’ khe in khapi maitang a sik pen leitung tangthu ah a lamdang penpen/a thupi penpen hun ahi hi” (The planting of human feet on the moon is the greatest moment in human history) ci-in TV pan a lungdamna pulak pahlian hi.
Tua laitakin Pasian’ mizat minthang mahmah Evangelist Billy Graham in tha khat-in thukkik lian-a, “A kilawm bang zahtaakna ka piak kawmin, mihingte’ khe in khapi maitang a sik pen leitung tangthu ah a thupi penpen hi lo a, ciangtan nei lo a tawntung Pasian’ khe in Nazareth khuami Zeisu ah (tungtawnin) leitung maitang hong sikna pen leitung tangthu ah a thupipen/a lamdangpen hi zaw hi”  (With all due respect, the greatest moment in human history was not when man set foot on the moon, but when the infinite and eternal God set foot on the earth in Jesus of Nazareth) ci-in na dawng lian hi. Denver Seminary a Baptist theologian minthang mahmah Bruce Demerest in a gelh, Who Is Jesus? kici laibu sung ah, “President pa bel a lawp lua gawp hi-in, Evangelist pa in bel thutak a gen/thei ahi hi” (The President indeed had the enthusiasm, but the evangelist knew the truth) ci-in na gen-a, hi mahmah hi.
Hi taktak mah hi, Ama’ bawlsa mihing tate mawhna sung pan honkhia dinga Pasian’ Tapa takpi leitung ah mihinga hong pianna (mihing banga hong piang hi lo, mihing ngiat-a hong piang) sanga lamdang zaw, thupizaw leitung vantung ah a om thei nawn ding hi lo hi.
Ahi zongin tuhun ciangin mi tampite in Lungdambawl i cih bang hi takpi hiam, cih zong  thei nawn lo, awlmawh nawn lo-in leitung gualnopna khatpeuh bangin zang mawk uh a dah huai mahmah hi. A khiatna taktak, a laigil taktak ngaihsun kha lo-in Sia T.S. Khai’ phuah Lungdambawl la khat sunga a gen bangin “pawi bawl-in buai vingvung” lel uh hi. 1903 kum-a thupiang khat tawh kibang ka sa hi. Tamveipi tak a hanciam, a sinsin khit uh ciangin Wright Brothers a kici unaute in “flying machine” tung ah tuangin huih lakah leng thei takpi uh a, vangleng i cih hong kipatkhiatna ahi hi. Nuam lua mahmah uh a, sanggamnu uh Katherine kiang ah, “Huih lakah pi 120 a sangin leng takpi ung. Christmas lap-in inn hong ciah sawm ung” ci-in sikkhau sat lian uh hi. Katherine zong tai pah vingvengin a khua sunga newspaper (tadensa) editor pa kiangah tua sikkhau lai lakin a sanggam pasalte’ matutna thuthak (news) va ko pah hi. Tua pa in a sikkhau lai en-in, “How nice. The boys will be home for Christmas” ( Dik ei mataw! Na sanggamte Christmas lap-in inn hong ciah ding a ci ve leh!) ci ziau mawk hi. Katherine in a koh nop taktak pen a sanggamte’ “len theihna” hi zaw gige hi. Tua bang tektekin Lungdawmbawl i bawlbawl hangin a thupi taktak a laigil pen ngaihsun kha lo-in leitung gualnopna peuh a i zat den khak ding kidophuai mahmah ding hi.
Pasian in mihingte Ama’ lim leh mel sun-a a bawl lai-in mawhna nei lo-a a bawl hi a, a bawlsa na khempeuh hoih mahmah hi. A bawlpa Pasian mahmah in hoihsa mahmah-a lungkim mahmah hi. Ahih hangin langpangpa Satan in mi masa Adam leh Eve hong khema, Eve in khemna nang zo lo-in, Pasian in a nek loh ding vua a khaam singgah a nek uh ciangin mawhna hong lut a, mihing tate mawhnei kisuak ta hi. Pasian tawh kikhen-in Pasian a zong mi, a dik mi khat zong ki-om lo hi (Rom. 3:10-18, 23). Mawhna thaman sihna tawh i kipelh theih nading lampi om mahmah lo hi. I Topa Zeisu in ei mawhnei mite honkhia dingin leitung ah mihingin hong piang lo-in, i mawhnate hong puakkhiatsak nadingin singlamteh tung ah sihna hong thuak lo zenzen hi henla, i mawhna hong kimaisaka midik i suah nadingin sihna pan tho kik lo zenzen hi leh, tawntung sihna ahi meiliipi ah a tawntung i mawhna thaman a thuak dingte i hihi.
Pasian’ thuthuk hilh mipil mahmah khat in a gen ngei khat ka phawk kikkik hi. “I kisap lian pen thu theihna lel hi leh Pasian in hong hilh thei ding sia khat hong sawl ding hi; I kisap lianpen technology hi leh Pasian in nate thu a thei mipil scientist khat hong sawl ding hi; I kisap lianpen sum leh pai hi leh Pasian in sum bawl pai bawl a siam economist khat hong sawl ding hi; I kisap lianpen gualnopna hi leh Pasian in ciamnuih gualnop siam entertainer khat hong sawt ding hi; Ahi zongin i kisap lianpen mawh maisakna ahih manin Pasian in HONPA hong sawl hi” (If our greatest need had been information, God would have sent us an educator; If our greatest need had been technology, God would have sent us a scientist; If our greatest need had been money, God would have sent us an economist; If our greatest need had been pleasure, God would have sent us an entertainer; But our greatest need was forgiveness, so God sent us a Savior) ci-in na gen ngei-a, tua mah hi takpi hi.
Honpa Zeisu I Upna Koi Ah?
Christmas picture (lim kisuai) khempeuh lakah a minthang penpen bang hi-in koi ah om-in na um hiam? Sistine Madonna kici lim hi a, Italy gam-mi Raphael in a sih madeuh (1513-1514 kiim) a a suaih ahi hi. Germany gam ah om hi. 1754 kum-a kipanin Germany gam Dresden khua a Art Museum ah a kikoih den hi napi-in Leitung Galpi Nihna sungin Germany gam bomb a kikhiatna ah a siat khak ding a kipatauhna tawh Saxon Switzerland a leihawm sung (tunnel) khat ah kikoih a Russia galkap Red Armyte tua mun a tun uh ciangin la-in Russia gam Moscow ah ciahpih uh hi. Pushkin Museum ah koih uh a, tua lai a art official Mikhail Khrapchenko bangin bel tua hun-a kipan Sistine Madonna kikoihna Pushkin Museum pen leitung museum thupi penpente khat hi ta hi, ci tangial hi. Ahi zongin Soviet Russia kumpipa Joseph Stalin a sih khit 1955 kum ciangin Germany gam ah kipuak kika, “Soviet leh Germany gammite ki-itna a kip semsem nading deihna hi” ci liang uh hi. Tu laitakin bel Germany gam Gemäldegalerie Alte Meister ah kikoih hi
Hih lim kisuai minthan mahmah Sistine Madonna pen Dresden ah a kikoih lai bangin mite in tua lim bek mah a et ding deihna-in a kiim a paam ah lim dang kisuang lo hi, kici hi. Tua lim mai ah mite nai tampipi ding maw, tu maw-in om uh a Pasian in leitung mihing tate hih banga a hehpihna leh a lainatna hong lak hi mawka maw, ci-a a ngaihsun ngiungeu lo mi om lo hi, kici hi. Vanglian Pasian’ Tapa pen Bethlehem ah Mary’ tapa-in mihinga hong piang, naungek-a hong suak, mawhnei mihing tate ading Honpa, Vantung leh leitung kikal ah kilemna Palai, Lamdang, Thulak Pa, Vanglian Pasian, Tawntung Pa, Nopsakna Kumpi hi a, ahih hangin hun khat lai-in a nu Mary’ ang ah naungeka kitawi ciu-ciau, cih mawk pen lamdang lua mahmah hi.
Galpi khit, tua lim minthang a man sung (Russia-te in a guk hun sung) in leitung buppi ah lungkim lohna kilak kawikawi hi. Pastor khat in a gen thu khat thupi ka sa hi: “Dresden khua museum pan in Sistine Madonna kigu cih ka za hi. Leitung gal in na tampi susia a, thu ummite’ adingin supna tampi piangsak hi. Ahi zongin gutate in lim kisuaite gu a, biakinn sunga van manphate a lakna uh sangin Honpa Zeisu a ki-up nawn loh nadinga mite’ lungsim pan-a “upna” hong gukkhiatsak gutate lauhuai zaw hi” ci hi. Hi takpi hi. Hong suak naungek Honpa Zeisu in ka mawhna panin hong honkhia takpi a, singlamteh tung ah ka mawhna thaman sihna hong thuaksak manin amah ka upna tawh nuntak tawntungna ka ngah hi, ci-a teci a pang thei sensen ding kuateng i om hiam? I khamuanna leh i lam-etna bang ahi hiam? “Keimah in Lampi, Thuman Thutak, leh Nuntakna ka hi hi; kei hong suang/kei tungtawn lo-in kuamah ka Pa’ kiang tung lo/ding hi” a ci i Honpa Zeisu longal i muan ding om lo hi.
Hong Pai Un, Va Bia Ni
Tukum Lungdambawl bangci dawn lehang kilawm ding ahi hiam?
Latin kam/pau a “Adeste Fidelis,”a kici “Hong Pai Un Thu Umteng” ci-a Lungdambawl la i sak den mahbangin tukum Lungdambawl i dawnna ah phatna leh biakna tawh dawn ding hi hang. Hih la bel English laphuaksiam hymnist John Francis Wade (1711-1786) in a phuah hi, ci-in kiciamteh hi. 1751 kuma a kaihkop Cantus Diversi kici labu sung ah na hel a tua hun-a kipan leitung buppi ah a kideihpen la khat hong suak hi.
Lungdambawl la dingin kilawm ngiat hi. “Va bia ni, hong pai ta un” ci-a hong zotna pen i Topa’ hong suah hun lai a tuucingte leh mipilte’ lungsim lian ahih manin Christmas carol lakah a kilawmpen khat hi pah hi.
Mite in bangbangin a dawn-a a bawl uh zongin, tukum Lungdambawl peuhmah lungdam kohna leh Pasian biakna ngiat tawh i dawn tek dingin hong hanthawn nuam ing. Tua mah zong lah Lungdambawl lungsimpuak man taktak (the true Christmas spirit) hi, ci-in ka um hi.
Luke 1:41-45 ah Tuiphum John’ nu Elizabeth in Mary a muh ciangin Khasiangtho tawh kidim-a a sunga a naupaii John mahmah zong lungdam kipakin na diang hi. Elizabeth in Pasian na phat hi.
Luke 1:46-55 ah i Topa nu Mary mahmah in zong Pasian na phat hi. “Ka hinna/lugsim in Topa pahtawi a, ka kha Pasian ka Honpa ah kipak hi” na ci ngiat hi. “Ka Honpa”  cih kammal in Mary pen mawhnei lo a piang (immaculate conception) hi lo a eite bangmah in Honpa a kisam ahihna zong hong lak hi.
Luke 1:67-79 ah John’ pa Zecharias in Pasian na phat leuleu hi.
Luke 2:13-14 ah mihingte bek hi lo-in vantung mite nangawn in i Topa’ hong suahna hangin Pasian na phat uh hi.
Luke 2:20 ah tuucingte in naungek Zeisu a muh khit uh ciangin Pasian’ min thangsakin Pasian na phat uh hi.
Luke 2:25-32 ah Simeon in Biakinnpi a kipaipih naungek Zeisu a muh ciangin a ang ah tawi-in Pasian na phat hi. “Vanglian/thunei Pasian aw, na nasempa nong kaciam bangin lungnuam takin hong paisak ta in. Banghang hiam cih leh, na nasempa in na hotkhiatna ka mu khin hi” ci-in lungdam lua mahmah hi. Pasian na bia-a, Pasian na phat hi.
Luke 2:36-38 ah Anna kici kamsang numei khat Biakinnpi ah om a, naungek Zeisu a muh ciangin Pasian phat-in lungdam ko hi, cih kimu leuleu hi.
Elizabeth, Zacharias, vantung mite, tuucingte, Simeon, Anna – a vekpi-un naungek Zeisu a muh uh ciangin Pasian phat uh a Pasian na bia tek uh hi.
Matthew 2:2 ah mipilte in “Nisuahna ah ama’ aksi ka mu khin zo uh a, Amah a bia dingin kong pai uh hi” ci ngiat uh hi.
John Francis Wade in lamal-a a phuah mahbangin hih Lungdambawl hun peuhmah Pasian biakna-in zang ding hi hang. Hong itna leh hong lainatnate ngaihsun-in, hong hehpihna leh hong khuatuahnate hangin Pasian phat ding hi hang.
“Va bia ni, hong pai ta un,
Va bia ni, hong pai ta un;
Va bia ni, hong pai ta un,
KHAZIH TOPA!
Topa Pasian aw, mawhnei mite nong it veve manin ka nuam uh hi. Mawhnei ka hih laitak mah-un na Tapa ka Honpa uh Zeisu Khazih hong sawlin nong hotkhiat manin ka nuam uh hi. Khang khat khit khang khat, mite in nang hong phat uh a hong bia uh hi. Nangmah kote hong bawl Pa leh hong tan Pa na hih man ahi hi. Tuni-in zong hong suak naungek ka Honpa uh Zeisu hangin lungdam ko-in kong bia uh hi. Naungeka hong suak, mihinga hong piang a tawngtung Pasian Zeisu aw, Nangmah kong pia uh hi.
Nangmah, a nungta Pasian hong thei nai lo mite in hong theih nadingin na vangliatna tawh na hong sem lai in. Ko na tanote hong zang lai in. Topa Zeisu’ min tawh thu ngen-in kong bia uh hi, a nungta tawntung Topa Pasian aw. Amen!