Monday 24 February 2014

Delaying Census Would Be an ‘Enormous Waste of Resources’: UNFPA

RANGOON — Following calls to delay Burma’s first census in 30 years, the UN Population Fund (UNFPA) has defended the decision to begin data collection as scheduled at the end of next month.
The UNFPA, which is providing technical assistance to the Burma government for the census, said it would be a waste of resources to postpone any part of data collection, including questions covering ethnicity and religion.
“The international standard is to conduct a census every 10 years. Any delay in undertaking the census would delay the use of reliable data for planning, policymaking and development,” Janet Jackson, the UNFPA representative in Burma, told The Irrawaddy on Monday.
“Undertaking a nationwide census is a large investment requiring considerable financial expense, extensive human resources and advance planning,” she said in an email. “Massive logistical arrangements have been made for this census, including training of enumerators, publicity activities, and production of information materials in local languages for delivery to all townships. Delaying the census at this stage would be an enormous waste of resources already committed.”
She added that census data could not be gathered in bits and pieces at different times. “A fixed time reference is critical to the reliability of the data, removing any doubt in terms of duplication, coverage, transparency and trust in the process,” she said.
The International Crisis Group (ICG) has urged the Burma government and the UNFPA to postpone data collection on ethnicity, religion and citizenship status until a later time.
In a “conflict alert” statement on Feb. 12, the Brussels-based NGO acknowledged that accurate demographic data was necessary for national planning and development, but warned that Burma’s census survey was “overly complicated and fraught with danger.” In particular, it noted flaws in the classification system for ethnicity and cautioned that questions about religion could feed into anti-Muslim sentiment that has led to outbreaks of sectarian violence.
“In addition to navigating its political transition from authoritarian military rule to democratic governance, [Burma] is struggling to end decades-old, multiple and overlapping ethnic conflicts in its peripheries,” the ICG said. “At the same time, recent months have seen an increasingly virulent Burman-Buddhist nationalist movement lead to assaults on Muslim minority communities. A census which risks further increasing these tensions is ill-advised.”
Jackson said the Burma government had approved the inclusion of questions on ethnicity, religion and type of identity card to obtain demographic and socioeconomic information that it considered critical to understanding the country’s development needs.
But ethnic activists have raised concerns, saying the classification breakdown of 135 ethnic groups is too divisive. Others say the survey inaccurately classifies certain ethnic subgroups or tribes as belonging to unrelated larger ethnic groups. The stakes are high, they say, because ethnic groups that pass a certain population threshold are entitled to ethnically delineated political constituencies, with representatives appointed as ministers of local government.
“It is accepted that these classifications are not perfect, but provisions are in place to address their limitations, particularly by allowing every respondent to self-identify with any ethnicity or nationality as they wish, including mixed ethnicity,” Jackson said. Respondents who do not identify with one of the 135 ethnic groups can describe themselves as “other” and orally report their ethnic affiliations to the enumerator, she said, adding that those responses would later be sub-coded during data processing.
“The government’s stated intention is then to open the issue of ethnicity up to dialogue, entering into a consultative process with ethnic leaders on how ethnicities should be classified or grouped. The census is not the last word on ethnicity, therefore, but a stepping-stone for a much wider and open consultation that can redefine ethnicity in [Burma].”
Asked about the political ramifications of the census, specifically related to ethnically delineated constituencies, she said data from the survey would be used for limited purposes.
“The government has stated clearly that the census is a purely statistical exercise totally separate from processes of national registration, citizenship, election voter registration and taxation. It has signed a commitment not to use census data for any such purpose,” she said.
She added that census organizers had taken steps to reduce the risk of inflaming ethnic or religious tensions. Over the past four months, a government team led by Minister of Immigration and Population Khin Yi has held town hall meetings and discussions about the census with leaders of ethnic political organizations and armed groups around the country, including in remote areas and self-administered zones. “Concerns on ethnicity have been addressed by clarifying that people will be free to state their ethnic identity as they wish, confidentially,” she said.
The nationwide census will begin at the end of next month, from March 29 to April 10, and tens of millions of dollars have been spent to prepare. The last nationwide census was conducted in 1983, under the military regime of Gen Ne Win.
As the start date draws closer, ethnic groups have called on the government to postpone the census until their concerns about ethnic classification are resolved. In a letter to President Thein Sein, the immigration minister and a chairman of the central census commission, ethnic Chin activists have called for at least a 30-day delay of data collection, citing concerns about potential conflicts between various tribes in Chin State. In a separate letter to Parliament Speaker Shwe Mann, ethnic Kachin civil society groups also requested a postponement in data collection, recommending that the question about ethnic affiliation should be dropped altogether if a resolution was not reached regarding complaints about inaccurate classification.
However, others say a delay is not the answer.
“It is impossible to postpone the census process because the government is organizing it countrywide,” Hau Khen Kham, the speaker of the Chin State Parliament, told The Irrawaddy on Monday. He said the census was first and foremost about counting the population, not classifying ethnic groups, and added that if people were still concerned about classification they could submit complaints to the state legislature, which would discuss the matter.
Speaking on Feb. 10, Minister Khin Yi defended the need to move forward with the census and to include questions about ethnicity and religious affiliation. He said many other countries around the world did not include such questions in their census surveys, but that Burma would need to do so because its statistics were much more out-of-date.



Sunday 23 February 2014

Mi Masate


     The Teklui Pioneers:
I. Kawlgam (National Level)
(1) Pu J. Khaat Suan (Kawlgam bup tarn 10 a khatna leh Zogam pan B.Sc (Forest '54) ngah masa; Dictionary bawl masa)
(2) Rev. Tuang Khan Kap (Japan ah Development kah, Ordained masa, ZBC GS ngah masa)
(3) Pa Thawng Khan Cin (Kumpi min tawh gamdang pai)
(4) Pu Kaam Lian Maang (Kawlgam sung Zomite lakah {Deputy Director, Bureau of Special Investigation} a lianpen)

II. Zogam (State Level)
(1) Pu Neng Gin - Khuasat leh Hausa 1918
(2) Sgt. Goih Tuang - Dalpau nei in Zola khum masa 1943
(3) Pu Huai Pum - Zomi Hero Award ngah
(4) Syapi Khup Lyan (ASEO, Tarn 10 syapi, Tedim-English Dictionary Bawl)
(5) Rev. Dr. Pum Suan Pau (Doctor of Ministry ngah 1998, TTC Syapi masa)
(6) Fr. Timothy Thawng San Mung (Father ngah masa)
(7) Pa Pum Suak Thang, Tuikhal set nei
(8) Pa Pum Khen Thang, Factory Manager, Myanmar Timber
(9) Revd Mang Tungg Thang (B.Sc. (Q), Kawlla khum, Tedim Zomi sungpan MIT ah fulltime, Zomi pan UB Fellow masa)
(10) Tg. Kham Deih Hao  (Tarn 10 laivuanpi ah Zogam bup ah Eco (Arts) subject ah a khatna 

III. Khua (Local Level)
(1) Pu Nok Suan - Tuangdung nei
(2) Tong masa
(3) Hihnei
(4) Pu Luan Khup - Taang Za Ai
(5) Pu Vungh Za Langh - Taihinn lam masa
(6) Pu Awn Khua Mang - Sikkang inn lam masa
(7) Pu Phung Khan Thang - Nektheih Singno ciing masa
(8) Gan Khawi masa
(9) Bu Phung Za Cin (Palik bu ngah masa)
(10) Pu Go Khen Pau (TEO ngah masa)
(11) Pu Son Khua Hau - Vaimim gawi-set nei
(12) Syanu Dim Khan Niangg - Nurse sem masa
(13) Syanu Vung Khan Lian (Numei buaih ngah masa)
(14) Pa Hang Khua Lian - Bawngleng tawh na sem
(15) Sya Suan Khan Maang (Motor cycle nei masa)
(16) Pa Pau Khen Zen - Star TV nei masa
(17) Syanu Ciang Za Man - Numei Primary Syapi ngah masa
(18) Pa Cin Khan Mung - Football selected
(19) Nu Dim Lam Cing (MA ngah)
(20) Tg. Maang Khan Khai - Internet nei masa
(21) Agatha Cing Ho Nwam - Sister ngah masa
(22) Tg. Twal Sian Khai (MBBS ngah)
(23) Lia Cing Tawi Saang - 5D (Eng, Chem, Phy, Math, Bio) ngah
(24) Lia Cing Sian Huai: B.N.Sc ngah masa

Gamdang a Peemte
(1) Tg. Nang Sian Pau, Thailand
(2) Pa Thang Sawm Lian, Malaysia
(3) Pa Pau Go Maang - Canada tung masa
(4) Tg. Langh Tup Lian (US tung masa)
(5) Tg. Langh Muan Mung, Norway
(6) Tg. Lwan Mun Thang, Germany
(7) Nu Suan Lam Cing, Japan
(8) Nu Ciin Khan Huai, Australia

Gamdang paite
(1) Revd Tuang Khan Kap - Japan
(2) Pu Thawng Khan Cin - Pakistan
(3) Revd Pum Suan Pau - Philippines, Korea, Malaysia, Singapore, Thailand
(4) Pa Pum Khan Khup - Korea
(5) Revd Mang Tungg Thang - Thailand, Philippines, USA, Indonesia, Malaysia
(6) Revd Suan Khan Maang - Nagaland, Thailand
(7) Syanu Ciin Khua Vung - Philippines
(8) Sya Hau Sian Suan - Thailand, Sweden, Denmark
(9) Tg. Thang Lam Mung - Indonesia

Mundang a Peemte
(1) Pu Awn Za Gin, Pyidawtha
(2) Pu Hen Za En, Sakollam khua sat
(3) Pu Thawng Khua Twal, Yangon
(4) Kawlpi

J. Khaat Suan

Picture
Tedim pan tarn VII jo. Tarn X ah Kawlgambup ah a khatna ngah

  1955 - BSc (Forestry)

1955 degree ngah kht ciangin State Timber Board ah sem, Galpi 2na sungin PHAIPI-Tedim kikal lamtawhna ah kuligawng sem. Japante om sungin lam kuli sem. Mangkangte India pan hong paisuk kik ciangin Tedim dong makaih. Tedim ah kum 3 sung sangsia a sep kawmin tarn X zo. TEKLUI ah Private sang phuan.

Tan IV ah Scholarship ngah. Zomite lakpan Manglai pan Zolai (English-Tedim) Dictionary a bawl masa pen, 1952 kum in bawl. Political Science zong Zolai in tei khia. 1960 in si. 

Picture

Profiles

1. Pu Khup Lian
(Teklui suan lakpan Asst. State Education Officer, Tarn 10 siapi, leh Tarn 8 siapi ngah masa pen)

            Galpi nih lai 1944 kum in Tedim gam Teklui khua Pu Awn Khua Mang leh Pi Tel Khua Ciangte sungpan in piang a, a tapa upa pen a hihi. Tarn I pan Tarn III ciang Private Primary School Teklui ah sangg kah hi. 1954 in SHS Tedim pan Tarn IV ong a, 1958 in Kumpi laivuan Tarn VII zo hi. Tarn 9 a sin tuungg in sum haksatna hangin sangg tawp a, ahih hang Fulbright Teacher in sangpi library ah nasep huhsak in sam kik a, California Scholarship pia in sangg kah kik hi. 1960 in kumpi laivuan High SchoolFinal ong in, Tedim ah (Matric Class) Tarn 10 kihong nailo a hih manin Private tawh 1961 kum in ong hi.
            1961-1963 kum 2 sung College kah zolo in, Primary Assistant Teacher (Zolai sia) seem hi. A tuah khak thuaknate hangin sum leitawi zong in Mandalay University ah 1963-64; 1964-67 donggRangoon Institute of Economics ah kah in B.Com (Accounting and Auditing) ngah hi. A sangkah lai in a thu bulphuh: “Buy what you need, don’t buy what you want.” (Na sap lei inla, na deih lei ken) cih ahihi.
            Chin Affairs Council, Hakha in Stipend ngahte Sanggsia semsak a hih manin 1968 pan Economics hilh dingin State High School, Tonzang sangg thak ah Senior Assistant Teacher seem hi. Tua a kipan in sanglam ah seemsuak hi. 1977 in Dip.Ed ngah hi. Sanggsia a sep kum 31 sungah mi ut lohna Zogam khanglam ah kum 15 sung kipiangsak zelzel hi.

            A nasepna teng a nuai a bang hi:

S.No    Designation                               Place                            Period

1. Primary Teacher                   SMS Gamngai; SHS Tedim      1961-1963
2. Senior Teacher                     SHS Tonzang/Matupi/Tedim     1968-1978
3. Middle School Head             SMS Lungngo/Kaptel/Miza          1978-1990
4. High School Head                SHS Paletwa, Thuklai               1990-1997
5. Township Education Officer             Falam                           1997-2000
6. State Asst. Inspector of Schools       Hakha                          2000-2004

 Innkuan Thu

 - Zi neih kum 1965 September – Miss Dim Zam
- Ta neih vekpi (1968-1986)    - Tanu 3 leh Tapa 5
- Unau  numei 4 leh pasal 2
- Nu leh pa sih kum      (nu-1976, pa 1984)
- Kituiphum kum           1975

Suan Leh Khakte

  1. Sianu Ciang Za Man (Primary Head)
  2. Sianu Vung Khan Ciin (PAT, Deceased)
  3. Revd Mang Tungg Thang (Associate Dean, MIT)
  4. Sianu Zo Lam Niang (BA, JAT)
  5. Tg Langh En Kham (AGTI)
  6. Tg Pau Siam Kim (B.Th, M.Div.)
  7. Tg Thang Sian Suan (Helper, Library- MIT)
  8. Tg Thang Hau Langh (BSc, BARS)
A tu: Tg Lian Thawn Saang
            Kumpi na kum 38 a sep sungin thu nawngkai tuakkha ngeilo hi. A zakhan na dingin khat vei beek “Interview” tu khalo hi. 2004 November ni 1 ni in kum 60 tawh pension la hi. Pasian hehpihna tawh a tate teng tarn 10 ong gai uh hi.
           2008 kum in Tedim-English Dictionary bawl a, ZCLS in 2008 ai di in Book of the year pahtawina pia hi. 2010 Kawlgam kiteelpi na ah Chin National Party (CNP) pan in kidem hi.
            A sangg kah tuungg in sum haksat manin hun tom pen tawh degree a ngah ding a sawm ahihi. “Ka khangual ka bat zawhlohna in Sunday School ka kah khak loh man hi” ci lian hi. Lai siam pente ahih loh hang lai kiat ding patau ngeilo hi.
            A tate makaih hun ding omlo hitaseleh, Pasian in thupha pia a, a tate thumang uh ahih manin, tu in a tate kepna sungah, lung nuam in tawlnga hi. (Kapteel khua ah Siapi a sep lai in a siapihte tawh kikhaam in Zola dawng 100 a kizom in gen thei ahih manin zo hi. Tonzang ah SAT a sep lai in a saangnaupangte in "Sia Khup Lian lah mitpil lua.." cih la phuah uh hi.)
Picture

2. Rev. Tuang Khan Kap
(ZBC-GS, Rev. Ngah Masa, Japan pai masa)

Teklwi suan Rev. Tuang Khan Kap, Pyidawtha Church pastor pen March 15, 2008 ni in Falam pan in Zomi Theological Collge (ZTC) in pah tawina lai "Distinguish Alumni Member" (DAM) pia uh hi. Amah pen 1972 kum in ZTC pan C.Th tawh a mann ahihi. Amah pen Teklwi khua pan CHristian a suak masa pawl ahi Pu Awn Za Gin leh Pi Thang Do Zen te sungpan in 15-10-1950 ni in Teklwi khua ah a suak ahihi. Primary School Teklwi khua ah kah in, Middle School Tedim ah a kah ahihi.

Rev. Kappu pen Zogam bup Tuiphumte kipawlna Zomi Baptist Convention (ZBC) ah General Secretary 1997 pan in 2001 dong a shem ngei ahihi. Tu in tapa 3 leh tanu 4 nei in, Pyidawtha khua, Kawlpi gam ah teeng in Tuiphum Pawlpi ah Senior Pastor shem lai hi.

ZTC pan in 2008 kum ZTC saanq tuah pawi ah Pahtawina akipiakna ahangin ZTC sang mann ahih banah, mipi adi in na lianpi asepna, Bio-gas tawh meiset leh buh gawiset abawlna, tui khuk tuamtuam a tawhna cihte in mipi phat tuamna apia ahih manin hih bang a pahtawina lianpi a kipia ahihi. Hih bang pah tawina pen ZTC panin kum 3 teh khat veita bek mi khat tungah a kipia di ahihi. Tua hi in angah baihlo di thu khat ahihi.

Saturday 22 February 2014

KUM 65 CIN ZO MINAM NI by Prof. C. Thang Za Tuan, Ph.D

KUM 65 CIN ZO MINAM NI BIAKNA PAWLPI TEK AH BAWLNA AH THU PULAKNA
Tedim Baptist Church, Yangon. February 17, 2013

Picture


Thulu:       ZO  MINAM  NI  LEH  NGAIHSUTHUAI  I  MABAN   THUPITE

Late 33:12 “TOPA,  Pasian aa  a nei minam, Ama luah dingin teelna angah minamte thupha ngah ahi hi.”
Late 133:1 “En un, Sanggamte pumkhat suakin a tutkhawm uh ciangin bangzahin hoih in nuam ahi hiam?

A. Ahang:              Kum sim a kibawl February 20 ni, i Zo Minam Ni (Chin Amyotha Nih, Chin National Day) pen November kha 2010 in i Tedim Khuapi ah  Rev. Dr. Joseph Herbert Cope ii Kumza Cinna Pawipi ah Zomi buppi ai taangin  pawisiim te’n  “Zominam leh Zokhang tangthu akipdet nading, kipumkhat nading, thumuhsiam nading leh Thupha san theih nading lunggulhna leh deihna tawh Zo Minam Ni ka omna mun peuh ah Pawlpi kim in ahizong in, Pasian tungah thungetna tawh ahi zongin bawl den ning”  ci-in anaki-ciam manun 2011 kum akipan in i Biakinn ciat ah zong bawl akipan hihang. Tu kum in athum veina hong hita hi.             Tutung a i bawl Zomi Nam Ni in atung a ngimnate atangtun theih nading in (1) Zomite Tangthu leh Zo Minam Ni pian khiatna thu tom (2) Zo Minam Ni bawl zia (3) Ei din mun ki-et phatna tawh mailam ading deihhuai kalsuan nading thupulakna ci-in thupi phadiak kasak thu thum tawh  kong pulak nuam hi.


B. Kammalzat gencian masakna:            Tangtawng in ei leh ei ‘Zomi’ ci-in i kilawh pen Kawlgam leh leitung ah Chin ci a ong kiciamteh te  ihi hi.  Zomi icih in ei ikilawhna ahih baan ah Chin bup i cihna in i zat zong ahi hi. Sanggamte’n Asho, Cho, Khumi, Laimi, Matu, Mizo ci a anakilawh uh mah tawh kibang hi.  Zo Minam Ni icih in Chin ci a Kawlgam ki-ukna Constitution a ong kiciamteh teng ahuamkimte Ni hi. Ei Zomi aa kilote guak aituam neih hi lo hi.


C. 1. Zo minam Tangthu tom sutkik pakna leh Zo Minam Ni a pianna thu atom in pulakna:
* Zomite BC kum 100 hun laipek in tu a Kawlgam akicihna mun ah lut in Payagyi khua sat masahi.

* AD 108 khawngin Pagan (Pugam), Popa (Pupa) mual kim Izuadi leh Chindwin (Zo gunpi) kituahna dong i biltenna Thalawady gundung pen Kawlte’n Chindwin gun ci-in kheelin, Zokual, Zokuam, The Home or Valley of the Chins acihna hi. Kawlgam ah I phualsat masakna akilatna hi.
* AD 1420 kiim pawlin Kawlpi/Khampat pan in kilalkhiato in Ciimnuai tungte pawl khanggiat dong kiteeng khawm masa ci-in kiciamteh hi. Mi kitam, beh leh phung kitam ciangin khua kisat behbeh hi. I Tedim khuapi zong 1550 kiim in kisat hi.
* Zomite nidang pek a kipan in ei Tulpi, Hausa leh makai ciat-in hong makaih in Thawmte khang hun, Guite khang hun, Sukte khanghun om kici hi. A nunung Sukte Khan Thuam leh atapa  Kamhau hun 1810 kiim akipan in Ukpipa ci-in hong uk in Sukte khang hun 1948 kum dong hi. 

* 1886 January 1 in Kawlte teenna gam bup Gamkek Mikangte in hong uk in Zogam zong 1889 kum in Tedim hong la in 1896 kum in Chin Hills Regulations tawh hong uk a kipan Zogam pen Kawlgam uksung ah hong kiguang kha zenzen ahi hi. Zogam ukding in Ukpite mah zangsuak in siahtung siahphei, saliang tangseu kaisak suak uh hi.

* Hong uk Mikang Kumpite thu mang in Leitung Galpi masa hun 1917-18 in Zomi tulkhat val Piancit ah Labour Corps in kipai hi. Tua in Zomite pusuah cilna, paltan tumna leh khasumsan nasep tawh kivaakna kipatcilna hipah hi. Mikangte in mithumaan, citakte leh mi muanhuaite in hong ciamteh uh hi.

* 1948 January 4 ni in Kawlgam ah suahtakna akingah ciangin 1947 Constitution zang in Parliamentary Democracy tawh gam ukna kipan hi.  Tua Constitution Khenpi 5, aneu 196, 197, 198 ah Zogam zong Chin Affairs Council tawh ki-uk dingin Frontier Areas Enquiry Commission in thu hong dot ban ah mipi tul nga val in Falam khuapi ah  20-2-1948 ni in kikhopna ah Democracy tawh kiteel Councilte ukna dan zangin Zogam ukpite ukna laih ding kithukim hi. Ukpite a suploh nading in Kumpi in Compensation apiak ding zong kivaihawmsak hi.

* Tua bangin akilaih pah lian nading in tualai in Politics ah amakaipi in thusaupi muhkholhna (Vision) anei Pu Vomthu Maung (Thang Pet Maung), Mindat leh Pu Captain Mang Tung Nung te’ madawkin a makaihna uh hang hi. Pu Vomthu Maung in Zomite ading thu na mukhol lua in 1933 kum pek in Chin National Unity Organization- CNUO na phuan khia zo hi. Amau tegel Zomi sung pan Ki-uknading “Thutheihna tawh Thugensiam” (Politician) bek hilo in “Thumuhna tawh Thugeelsiamte” ahihkeh ”Gam-it makaite” (Statesman) tuak ahi uh ci-in ciamteh ni.

* 1950 kum October 9 ni in Chin Affairs Council in tua February 20 ni pen Zo Minam Ni (Chin National Day) ci-in kumsim in bawl ding in khensat uh hi.

* Tua Zo Minam Ni pen Kawlgam ah suahtakna leh ki-ukna thak tawh kizawitawn a ukna dan kikheel ni hi in Ukpite guallelhna hituan zenzen lo hi. Nautangte ading in ahihleh saliang tangseu, siahtung siah phei piak beina hi in hamphatna leh suahtaak tatakna, hakkol zan Ni hi., Kawlgam bup mahbangin Democracy tawh ki-ukna dan in a kilaihna Ni hi. Khang kilamdan Ni hi. A lakdan, muhdan leh a sandan i siamciat ding tudong mahin ikisam thei hi. Mikim in lawptak in kipahhuai Ni hi. Shante bang in 1958 kum ciang bek in Saobwa te ukna pan suakta pan uh hi.

C. 2. Zo Minam Ni  Bawlziate
* 1951 February 20 ni in Mindat khuapi ah ei Zo Vuangyi (Chin Minister) masabel U Vomthu Maung makai in amasabel Zo Minam Ni (Chin National Day)  kibawlna ah Prime Minister U Nu leh adang State Minister te kihel hi. President Sao Shwe Thaik ii Good-will Message (Deihsak Thupuak- Thawunlwa) zong Prime Minister pa tektek in sim khia hi.

* Tua akipan in Zomite in kumsim in Zogam Khuapite ah leh Zomite om nana ah nasia takin Zo Minam Ni (Chin National Day) kibawl den hi. 1956 kum in Chin Minister hangin ani laihnuam in khatvei leh Galkap Kumpi in hong ukzawh 1966 hun in Chin Special Division Day in laihnopna akipan in haksatna atuamtuam a om hangin min tuamtuam tawh Yangon bangah zong Universities Siamsinte makaihna tawh  in kitam bawl pen hi.

* 1998 Kum pan Universities kikhak sungteng Kumpi Nasemte makai in Yangon Khuapi ah Zo Minam Ni kum 50 cin Golden Jubilee Zo Minam Ni nasia takin akibawlna ah Zomite sung pan a zahtak-huai leh a pahtawi huai, Kumpi Nasemte, Galkapte, Civilliante, Zomi leh Zogam atawisangte  (Honor to whom honor is due) mi 911 Pahtawina Laipi (Certificate of Honour) kipiakhia hi. A kumkik in Golden Jubilee Commemorative Magazine zong bawl in pahtawina apiakkhiat mithupite min zong ki suaksak hi. Tua celebration Committee mah in  Chin History Compilation Committee phuan in 2002 kum in Zomite Tangthu atom in sutna leh Ngeina Hoihte Pulakna Laibu (A Concise Study of the  Chins, Their History, Culture and Traditions) zong kumpi phalna tawh gelh in ahawm khia uh hi.

* 1999 akipan in Zominam Ni bawlna ah Khantohna lahna in Ngeina lam lahna banah Zominamte Puansilh hoih nono Model girlte lahna (Fashion show item) zong guan beh uh hi.

* Kum 2000 khit ciangin Zomite omna Kawlgam, Vaigam leh gamdang mun tuamtuam Zomite tuntunna ah Zo Minam Ni nasia takin kibawl hi. 2010 khit nungsang in leitung gam tuamtuam ah akibawlnate You Tube pan kilak kawikawi ta hi.

C. 3. Tuni ciang Zomite Dinmun etkikpakna pan mailam ading sephuai thu pulakna pawlkhat
            Kawlgam I tuncil a kipan gamsungsuak minam khempeuh lak ah ei Zomite longal Kawl kumpi tawh tuni ciangdong akidote vive hi. Ei pen Kumpi tawh kidona in thauzang khatvei beek kisainailo hi. Micitak, thumaan, sawlmang ci-in Kawlgam ulian makaite muan leh suante ihih banah Kawlgam suahtakna huutna ah I minam phazah tawh tehkakin luang leh baan tam apaai pente ihi hi cih ciapteh mangngilh loh ding kisam hi. Yangon Government bek a omlai in Kumpi tokhom akipsakte ihihi.            2011 kum a kipan in Zo Minam Ni i Pawlpi tekah i bawlna ah sep leh zuihtuak bangteng i  muhbeh  ta hiam? Thu khinkhaina tawh I gamtatsa napan thutheihkik huai pawlkhat pulak in mailam ah thumuh siam nading in ngaihsut huai kasak tawm pulak beh lehang:-

(1) Pilvang ni
            Kawlgam ah Zomi ommah  cihna athu ala tawh ilah theih kik ciang bekin 2012 kum May kha 31 ni in Zomi ommah uh ciai cih Kumpi theihpihna kamtawh I ngah pan kiukiau hi. I Zomi ommah cih akhahsuah dektak ihi hi. Tua Zomi ahi eite in lungsim picing in LST taang iteelnate mah bangin TOPA,  Pasian –aa  a nei minam, Ama luah dingin teelna angah minamte thupha ngah ihih tatak leh  Sanggamte tawh pumkhat suakin  tukhawm leeng bangzahin hoih in nuam ding ahi hiam? cih ngaihsut huai hi. Kawlgam ah zanggam leh mualtungah kigawm Chin mimal in Awnkhat aki phamialmial bek Asho, Cho, Khumi. Laimi, Matu, Mizo, leh Zomite ki-it semsem, kipumkhat semsem nading in siam kipan ciatni. Tua ban ah Kawlgam mi peuhmah ahi Kachin, Kayah, Kayin, Chin, Mon, Bamar, Rakhine, Shan te zong gim neih lo-in itsiam kipan ni. Ei Zomi akicite in minam lian lungtang puak (mind-set) zui in mi masa, mi thupite, mi khangham leh thukhualte hihang cihna lungsim thupi puak zawh ding pilvan huai ta hi. Gtn. 
(a) 1947 kum in Panglong Agreement thukikup lai-in midangte danin State lapah lianlo in Special Division iteel zawk man1974 ciangin Chin State kingah pan hi.

(b) 1953 kum a Zomi bup Biakna lam Kipawlna dingin eimi thumuhsiamte ii phuat eimi minlawhna puasa gegu  ZOMI BAPTIST CONVENTION -ZBC pan 1995 kum in i taisan mawk a 1999 kum zacin Hakha khua ah pawi i siim ngam kei mawk hi.


(c) Kawlgam leh Zogam gamgi khen lai in hong limpiak napi uh in en laksiamlo kha hihang. Mualbul cin a la. Tamu, Kalay, Gangaw hong kipia ngei napin lalo khamawk hihang.Pilvan huai hi.

(2) Kumpi sung ah innteek tang dingin thuuklutni
            Kawlgam suahtakna ngahcil lam akipan in Zomi galkap a Bu a Mang leh Kumpi nasem  Vuandok, Mangpi, Menzi  ahunkhop ki-om zihziah hi. Galkap Kumpi khangnihna(SPDC) hunin Biakna leh minam in kideidanna hong omciangin lungkia kha i diam Kumpi nasepna panmun atuamtuam pan a bing khawl mi kitam a, kumpi sungpan eimau ikipuaseh kha hi. Tua akipan in tu in Kumpi sung mapang ulian ikibansam ta hihang. Kumpina sem lo-in Kumpi sung leh I Kawlgam sungah ki sunglaitang theilo, ki-innteek theilo ding ahihman Kumpi nasep anam kim-ah lutkik in sem ciatni. 1962 akipan Galkap hong uk hun 2010 kum in beita in tu in 2011 akipan in  Good Governance, Clean Government ci in  Ki-ukna Hoih leh  Kumpi Kician cih tangko khiata ahi Kumpi’ kalsuanna ah pomsiam in innteek in, sunglaitang in  kuhkalna tawh i minthanna luite lakkik zawhding hanciam ni. Ei siamna tek tawh mazan daupai theihna kihong kikta hi. Tulaitak ei Kawlgam hong makaih President Thein Sein leh Daw Aung San Suu Kyi te leitung bup in hong pahtaksak mahmah bangin en zong amau hong makaihna pakta ni

(3) Thumuh siamni
            Zomi  himah hang. I lungsim zong hong vut mahmah hi.Tulaitak in i Minam min leh i beh i phung huai nopna ciangbek tawh i buai buai lailai hi. Gamdang ah I tuahkhak thu tuamtuamte hangin  Zomi leh Chin min zatna tawh zong i buai  hi. Din mun leh a zatdan i laksiam keileh Kawlgam ah ii Constitutional Rights i ngah theihding hamphatna tampi tanlawh kha thei ding cih lauhuai hi.  I deihte Hluttaw ah kisung masa in Constitution ah akikoih ciang bek in Rights I nei thei pan ding hi. Kawlgam Constitution i nelhsiah thei naikei ding hi. A tangzai theithei in thupaizia thumuh siam kipanta ni. (Appendix A ah Zomi min leh dinmun etsiam, zatsiam nading in kong pulak hi.)

(4) Upa leh Makaite zahtak siam ni

            “Makai Siam leh Nungzui Hoih” cih kigengen napi in tello in makaidingte lah si-am lo, zuun lo, paktalo in a nung uhlah zuilo-in, nungzui hoih ding zia nangawn ikisin naikei lailai hi. Ei lah makai theilo, kimakaihna lah sang zolo in i om thei hi. Upa zahtakdan leh thudotdan i siam hetkei sawnsawn hi.  Upa zawte thu i dong kei hi. A thugen uh zong i awlmawh kei lai hi. Tua hang mah ahidiam ah ma i sawn thei lua kei hi. Nahtang tolawk I neek man hiam manta khalgah I neek man hiam cih cih ding hinawnlo hi. LST leh ei Zomi mipilte gen paunak enlehang ahang kitelpah sitset hi.             Ei Zomi makaite ahi Biakna makaite, gamvai aa Hluttaw aa makaite, I Pawlpi ah makaite, Township leh khua Hausa vaihawmte, Kipawlna tuamtuam makaite akipan makai peuhmah ei mipi in pahtawi siam in nungzui hoih hipeuh lehang hong thanuam in makai hoih hong hilel ding uh hi. Nungzui hoih i suah zawhnak leh nikhat ni ciang makai hoih ihi ding hi. (Kimakaihna tuipi tung pai tembaw tawh kigenteh hi. Tuipi kiloklok leh Tembaw limpai theilo hi.Tembaw= makai; tuipi= mipi)

   
Thukhupna
       I Zogam ah singkung lopate akipan nuntakna nei ganhingte, huih leh tuite, Pasian in thupha hong pia a, i gam i lei a nosuah ahing kiuhkeuh, a niim diildial det nading in kepsiam ding; ankhing kham nading in geel siam ding; ei gam ei lei eimau mahin puah tading leh Kumpi nasem (Civil lam leh Galkap thautawi khempeuhte); Lokho singpua khuami khempeuhte, Sumbawl paaibawl leh sumbuuk khempeuh; pilna sin khempeuh leh gamdang tung i tu ita leh i sanggamte khempeuh in mazan daupai nading, I Zogam ah Theihna, Thumuhsiamna, Pilvan nading in pilna, kha khanlawhna leh lungsim khantohna akileek kimin nei in khanpha (thrive) in i khantoh zawh nading in ikihanthawn nuam hi.

         Topa tungah lungdam kohna tawh thupha kipia in Zo Minam Ni in thungen in khantoh nading in mapang khawm ciatni.      Tukum Zo Minam Ni akipan in Zo minam leh Zo tangthu a kipden nading, Zomite kipumkhat nading, thumuhsiam nading leh thupha i san theih nadingin i biak Topa Pasian in i vekpi in khuamuhna leh khuaphawk hanciamna thak hong pia-kim in Zogam, Zolei, Zo Minam khempeuh a mimal in  hong huaisiam, zuunsiam zo sak ciat tahen!
                                                               


 Thupulak khia:                                                                                                            C.Thang Za Tuan, M.A; Ph.D.
                                                                                                                                  Makaipi,Tedim Kipawlna, Yangon


Main Sources:
(1)  Khen Za Moong (2005): Chin National Day, Background History, Survival Efforts, Indisputable Facts (Private Circulation).
(2)  Robert R.Siang Lian, Chairman,Magazine Committee:  Chin National Day Golden JubileeCommemorative Magazine (1948-1998), ELC Computor, Yangon
(3)  C.Thang Za Tuan (2000): Chin Historical and Cultural Perspectives (Tedim-Tonzang Townships Presentation), A paper read  on 2000 AD 52nd Anniversary Chin National Day Paper reading Session, Yangon.

Friday 14 February 2014

census 914

Hong tung ding census ciangin Zomi a kicih huaizia tawm kikum ni!
Amasapen in, Zomi pen taangtawn a kipan ei leh ei ikilawhna minam min ahi hi. Zogam hong sik masa leh Zomi te thu akan masa Mikang te Sir Henry Yule (1508), Father Vincentius Sangermano (1783), Col. T.H. Lewin (1871-72), Dr. Francis Buchanan (1835), Bertram S.Carey, H.N.Tuck te in  i minam min Zomi ihihna tuma kum za tampi lai-in na genkhin uh hi.  Kawl mipil U Thein Pe Myint leh Daw Aung San Suu Kyi te in zong Zomi ihihna hong ciaptehsak uh hi.  Ei Zomite lakah isuan imuan Dr. Vum Khaw Hau, Sangmang S.T.Hau Go, Dr. Vum Son te in zong Zomi ihihna kipsak uh hi. Tu mahmahin Zogam khuata khat ah pai-in laithei lo piteek khat kiangah bang minam na hiam ci lehang Chin hong ci hetlo in Zomi hing mah hong ci ding hi. Zomi pen ihihna taktak hi. Tua ahih manin Zomi kici ni icih teh meet nang, sup nang ngaihsutna hilo hi. I hihna akipsak ihi hi.
Zomi in kua teng huam hiam cih tawh kisai in atunga mipil te in Kawlgam, India leh Bangladesh gamgi dunga mualtungmite ahuam in gen uh hi. Tua pen maan hi. I pau tawmtawm a kilamdan hangin ingeina, itatzia kibang mahmah hi.  Hun khat lai in zong biakna lam bangah ivekin Zomi min nuai a ki-omkhawm ahi hi. Ahi zongin, tuhun teh Zomi pawlkhat Zomi ut lo tadih phot uh ahih manin Zomi a ut teng kipumkhat a kalsuan khiat ding hong suak hi.  Nikhat niteh ivek mahin Zomi nuaia h kigawmkik ding cih ilam-etna leh ithungetna ahi hi.
Anihna ah, tulai taka hong kilawhna Chin pen midangte hong piak hi-a, hong kipiak lai inzong pahtawina tawh hilo in simmawhna (degratory) tawh hong kipia min hizaw ding hi.  Banghang hiam cihleh tuni dongmah in Chin hong kicih teh neu-etna, simmawhna gim baang lai hi. Hih pen minamdangte tawh a kisawhkha ngei khempeuh in theipah lel ding hi. “Chin ding hoih si e, Chin ding hau vial si e,” hong kicih teh hong kiphat hilo in hong kineumuh mahmah cihna hizaw hi. Chin min ipuak manin kumpinasemte bang pil in siam mahmah taleng itun dingzah kitung ngeilo hi.  Chin min puakna ah meetna peuhmah om ngeilo a supna vive hizaw hi. Chin pen imin taktak ahih loh banah adeihhuai hetlo min ahi hi.  Ataktak in cileeng Khamtung mi lakah Chin minam om lo hi.  Apu apa pan ua Chin a kici om lo hi. Tuhun a Chin deihte in zong thei gige ding hi. Nidangin amau zong Chin ut lo uh hi.  Ahi zongin thu  sau et loin meet nading tuamtuam leh midangte dem nopna tawh Chin a deih a kineih pak uh hi-a mailam ah a kisik ni uh om pelmawh ding hi.
Athumna ah,  Zomi min bek tawh minam picing suak zo ding hihang.  Zomi nuai a ake ahi -Zo, Sihzang, Teizang, Khuano, Saizang, Tedim,etc. te abei ding hi zenzen lo hi.  Tua teng kigawmna Zomi hizaw hi.  Teizang, Sihzang, Zo, Khuano, Saizang, Tedim ci-a atuamtek a ikigen khak leh tua minte tawh lah hong kiciamteh tuanlo in Chin khutnuai mah a kitung ding ahi hi.  Zomi ideih pen Zo, Sihzang, Teizang, Khuano, Saizang, Tedim te laih nang hi loin Chin laih nang hizaw hi.  Tua ahih manin Zomi ah ikigawmkhop ding lunggulh huai mahmah hi.
Alina ah, Code nambat tawh kisai in 914 (Others) cih zat ding patauh huai het lo hi.  Vuanzi U Khin Ye in a thugenna tuamtuam leh VOA tawh a kihonate ah siangtakin gen a, ei Zomi bang gentehna in zang zawzen hi.  Minam 135 pen a bei zong om ding, a kibehlap zong om thei ding, a kigelhzia (spelling) maan lo zong om thei ding, tua teng mah theih nop mana census kibawl hi. Tu-a kipulaak lote a om lo a kituat ding, hihna bangbang kipulaak nading hun hi, ci-in teltakin gen hi. Tua banah hih Code 914 zang ding pen ei Zomi te kia hilo hi. Minam lian mahmah Po Karen in zong code nambat nei lo mawk ahih manin azat kul ding hi. Kayan(Kaya), Khami (Khumi) cih bangin minam tam simsim in azang ding ahi hi.  Code 914 izat manin Kawlgam mi ihihna peuhmah kitaan lo lua ding hi.
Tua ahih manin, tuhun teekteek a Kumpi in census hong bawl pen ei Zomi ta dinga Pasian hong geelsak hi cih theih  ahi hi.  Topa Zeisu suah dingin Zawma kumpi te in census nabawl uh ahih manin Topa Zeisu Betlen khua ah suak kha hi. Tua hi keileh anu apa khua Nazareth a suak ding hi. Nazareth ah suak leh Laisiangtho tawh kipelh in Davuih tokhom zong luah thei lo ding hi.  Tua mah bangin Zomi te minampi khat isuah theih nadingin Pasian in ikumpi te zanga census hong bawl hi ding hi ci-in kei mimal in ka um hi. Tua ahih manin, u leh nau Zomi te, tutung in Pasian hong piak hun manpha khahsuah kha hetlo in ivekin Zomi kici liai dih ni ci-in khat vei kong zawnpha nuam hi.  Zomite Pasian in hong makaih in thupha hong pia tahen.

Rev. Dr. Do Suan Mung
General Secretray of GZA

Wednesday 12 February 2014

Zomi Nam Ni tawh kisai mikim in hong ngaihsut pih un!


Zomi Nam Ni tawh kisai mikim in hong ngaihsut pih un!


Mun tuam2 a om Zomi te'n Zomi nam ni pen February kha sung ut ni2 in bawl mawk hi hang tua pen i bawl loh zuzen sang cih na tawh kibang hi. I minam a it tak2 i hih leh i minam ni i thupit sak kim ding kisam sa ing. Tanlang Zolai ah F-February 20 ni Zomi nam ni hi ci a i sin lang2 hang muntuam, gamdang i tun teh Feb 20 ni a zang ki tam nawnlo hi. Koi2 ah i om zong i minam i thupit sak nak eh Feb 20 ni pen zang theilo zang zolo cih bang omlo ding hi. Feb 20 ni zang tek le hang mun khempeuh ah i bawl hun zong hong a ni hong kituak pah ding hi. I nasep na pan khwint mah2 ngen tang2 in i bawl ding kisam hi. Nam dang te in no minam ni Feb 20 ni ci-a bang hang na ut ni2 un bawl na hi uh hiam a ci zong tam2 mah2 ta hi.



                                                                  http://www.zomidaily.com pan
                                                                     teisawn - Siampi (sakollam)