Chin History

ခ်င္းသမိုင္း

July 18, 2013 at 4:06pm
ခ်င္းဟူေသာ အမည္နာမ : ခ်င္းဟူေသာ အမည္နာမကို အစဦးကတည္းက ခ်င္းတို႕ကိုယ္တိုင္ႏွင့္ အနီးပတ္၀န္းက်င္ရိွ ကခ်င္လူ မ်ဳိး၊ ရွမ္းလူမ်ဳိး၊ ဗမာလူမ်ဳိးမ်ားက ေခၚဆိုခဲ့ျခင္းျဖစ္သည္။
ခ်င္းလူမ်ဳိးတို႕၏ ခ်င္းလူမ်ဳိးဆိုင္ရာ ႏႈတ္ရာဇ၀င္တြင္ ခ်င္းႏွင့္ ကခ်င္သည္ ေမြးခ်င္းညီအကိုမ်ားျဖစ္ၾကျပီး တရုတ္ျပည္မွ တဆင့္ ဟူေကာင္းေတာင္ၾကားမွသည္ ဗမာျပည္ထဲသို႕၀င္ေရာက္လာခဲ့စဥ္က ညီျဖစ္ သူ ကခ်င္သည္ အေလးသြားေန ခိုက္ အကိုျဖစ္သူ ခ်င္း သည္ ညီကို မေစာင့္ပဲ ဆက္လက္ခရီးႏွင္ၿပီး လမ္းခရီးတြင္ ေတာငွက္ေပ်ာပင္ကို ခုတ္ျဖတ္ ခဲ့သည္။
ညီျဖစ္သူ က အကုိ ျဖတ္ခဲ့ေသာ ငွက္ေပ်ာအူတိုင္ အေတာ္အတန္ ထြက္လာသည္ကို ၾကည့္ျပီး အကို႕ကို မီွနိုင္ ေတာ့မွာ မဟုတ္ဟု ဆိုျပီး ကခ်င္ျပည္တြင္ ေနရစ္သြားခဲ့သည္။ အကိုျဖစ္သူ၏ ေျခရာ ကိုၾကည့္ျပီး Khang (ေျခရာ)ဟု ေခၚဆိုခဲ့သည္။ ကခ်င္တို႕သည္ အိမ္ေဆာက္လွ်င္ အိမ္ေရွ႕ခန္းတြင္ အခန္းတခုသီးသန္႕ ဖဲြ႕စည္း ခဲ့ၾက သည္။ အဓိပၸါယ္မွာ အကိုျဖစ္သူ ျပန္လာလွ်င္ ေနထိုင္ရန္အတြက္ျဖစ္သည္။ စာေရးဆရာ (G.H luce)က ဗမာႏွင့္ သက္၊ ရွမ္းစသည္တို႕ စစ္ျဖစ္စဥ္ ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားနွင့္ မိတ္ဖဲြ႕ ဆက္ဆံဘြယ္ရိွခဲ့ၾကသည္။ ထို႕ေၾကာင့္ ခ်င္းဆို သည္မွာ က်ေနာ္ တို႕ဗမာႏွင့္ အခ်င္းခ်င္း၊ သူငယ္ ခ်င္းျဖစ္သည္ဟု ဆိုရာမွ ခ်င္းျဖစ္ လာသည္ဟု ဆိုသည္။
၁၅၅၄ ခုနွစ္၊ မဏိပူရ္ မွတ္တမ္းတြင္ ခ်င္းတို႕ကို ကူကီးဟုေရးသားထားသည္ကို ေတြ႕ရသည္။ Carry & Tuck ၏ မွတ္တမ္းအရ ခ်င္းအမည္နာမသည္ တရုတ္ဘာ သာစာကား “လူ”ဟု အဓိပၸါယ္ရသည့္ Jim or Jen ကို ဗမာလူမ်ဳိးမ်ား က“ခ်င္း”ဟု အသံထြက္ ေခၚဆိုျခင္း ျဖစ္သည္။ ခ်င္းတြင္းျမစ္သည္ ခ်င္းတို႕ ေနထိုင္ ရာေဒသ ျဖစ္သည့္အတြက္ ခ်င္းတြင္းဟု ေခၚဆိုခဲ့ျခင္းျဖစ္ သည္။ ၁၁ ရာစုမတိုင္မီွ ဗမာ့ ေက်ာက္စာ မ်ားတြင္ ခ်င္းအမည္ နာမကို ရွင္းလင္းစြာ အသံုးျပဳခဲ့ သည့္ အေထာက္ အထားခိုင္မာစြာ ေတြ႕ရိွႏုိင္သည္။

၁၈၉၆ ခုႏွစ္ ျဗိတိသွ်က သိမ္းပိုက္အုပ္ခ်ဳပ္ျခင္းမျပဳမီွ Chin-Kuki Lingustic People ဘာသာစကား ေလ့လာေသာ သုေသသီမ်ားက ခ်င္း Chin သတ္ပံုအေျပာင္းအလဲကို Khyeng, Khang, Khlang, Khyang, Khyan, Kiayn, Chiang, Chi’en, Chien ဟူ၍ ဆုုိၾကသည္။ ေအဒီ ၁၇၈၃-၁၇၉၆ အတြင္း ဗမာျပည္တြင္ ကာသိုလိပ္ မစ္ရွင္အျဖစ္ ေရာက္ရိွလာေသာFather Sangermomo က ခ်င္းကို Chien အျဖစ္ေပါင္းျပီး Chin Hill ကို Chien Mountain ဟု မွတ္တမ္းတင္ထားသည္ကို ေတြ႕ရသည္။ ၁၈၂၆ ခုႏွစ္တြင္ ရိွတ္စပီးယားကမူ ခ်င္းကို Kiayn ဟူ၍၎၊ ၁၈၂၄-၁၈၂၆ ခုႏွစ္ပထမအဂၤလိပ္ျမန္မာစစ္အတြင္း Histroy of Burma ျပဳစု သည့္ စာေရးဆရာ Phayer က ခ်င္းတြင္းကို Khyendweng ဟူ၍၎၊ ၁၈၉၁ တြင္ Major Hughes က ၎၏စစ္ေရးအစီရင္ခံစာတြင္ Chin ဟူေသာ စကားလံုးကို ပထမဆံုးအသံုးျုပခဲ့ သည္။ ထို႕ေနာက္ A.G.E New Land ကလည္း ၎၏စာ အုပ္တြင္ “ခ်င္း”ဟူ၍ ေရးသားခဲ့သည္။ ေဒါက္တာ လ်န္မႈန္းဆာ ေခါင္းသည္ ခ်င္းတို႕ ခ်င္းျပည္ကို အေျခခ်ေနထိုင္ၾကရာတြင္ က်င္ေႏြး(Ciim Nuai)ေဒသတြင္ ေန ထိုင္ၾကသူ မ်ားကို ဇိုမီးခ်င္း၊ Locom ေဒသတြင္ ေန ထိုင္ၾကသူမ်ားကို Lusei၊ Lailun ေဒသတြင္ ေန ထိုင္ၾကသူမ်ားကို Lai မ်ဳိးႏြယ္မ်ား ျဖစ္လာၾက သည္ ဟုေရးသားခဲ့သည္။ လက္ရိွ ခ်င္းလူမ်ဳိး မ်ားအတြင္ ဇိုမီး၊ လိုင္မီး၊ အရိႈ၊ ခ်ဳိး၊ ဇို စ သည့္ အမည္ နာမမ်ား မေပၚေသးမီ ခ်င္း အမည္သည္ အမ်ဳိးသား အမည္ျဖင့္ ရပ္တည္ျပီးျဖစ္ေၾကာင္း Religion and Politics among the Chin People စာအုပ္တြင္ အခိုင္အမာ ေရးသားခဲ့သည္။
ကုလသမဂၢ၏ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ျဖစ္သည့္ DPI/1316-03025 November 1992-9M အရ ခ်င္းလူမ်ဳိးသည္ ျမန္မာနိုင္ငံ၊ အိနၵိယနိုင္ငံနွင့္ ဘဂၤလားေဒရွ့္နိုင္ငံမ်ားတြင္ ျပန္႕ႏွံ႕ေနထိုင္ၾကျပီး ကမၻာ့လူမို်းမ်ား အလယ္တြင္ လူမ်ဳိးတမ်ဳိးအျဖစ္ အသိအမွတ္ျပဳ ရပ္တည္နိုင္ခဲ့ျပီးျဖစ္သည္။ ထို့အျပင္ ၂၀၀၁ ခုနွစ္ Unrepresented Nations and People Organization (UNPO) တြင္လည္းအဖဲြ႕၀င္ ျဖစ္လာခဲ့သည္၊၊
သုုုုိ႕ ျဖစ္ပါ၍ယေန႕ ဇိုမီး၊ လိုင္မီး၊ ကူကီး၊ ထာဒို၊ ေခါင္ဆိုင္၊ ခ်ဳိး၊ အရိႈ၊ ခူမီး၊ မတူ၊ မရာ စသည္ျဖင့္ေခၚ ေ၀ၚၾက ေသာ မ်ဳိးႏြယ္စုမ်ား ၏ပင္ရင္း အမည္ သည္ “ခ်င္း” ပင္ ျဖစ္သည္။ ယခုအခါ ေဒသတြင္း ၌ သာမက အျပည္ျပည္္ ဆိုင္ရာ လူ႕အသိုင္းအ၀ိုင္း၌ အမ်ဳိးသား အမည္ နာမတခု တည္းအျဖစ္ ရပ္တည္ေနေသာ “ခ်င္း”ဟူ ေသာ အမည္နာမ သည္ ပို၍လူသိမ်ား လာျပီျဖစ္ သည္။

ခ်င္းတို႕မူရင္းေဒသ၊
ခ်င္းတို႕ စတင္ေပါက္ဖြားရာ မူရင္းေဒသနွင့္ စပ္လ်ဥ္း၍ အယူအဆ အမ်ဳိးမ်ဳိးရိွခဲ့သည္။ တခ်ဳိ႕က ခ်င္လံုမွ စတင္ ေပါက္ဖြားဆင္း သက္လာခဲ့သည္ ဟူ၍၎၊ တခ်ဳိ႕က တရုတ္ျပည္ ခ်င္မင္းဆက္မွ ဆင္းသက္လာသည္ဟူ၍ ၎ ယူဆခဲ့ၾကသည္။ သို့ေသာ္လည္း သမိုင္းပါေမာကၡ လုစ္ Groden Luce ေဒါက္တာသန္းထြန္း တို႕ကမူ အေရွ့ေတာင္အာရွသားတို့သည္ တိဗက္ျမန္မာအုပ္စုမွ ဆင္းသက္လာၾကျပီး တိဗက္ျမန္မာတို့မွာ တရုတ္ျပည္ရိွ ခီ်ယန္ Chi-an အႏြယ္၀င္ျဖစ္သည္ဟု ဆိုၾကသည္။ ခ်င္းတို့မွာ တိဗက္ ျမန္မာအႏြယ္ျဖစ္ေသာေၾကာင့္ ခ်င္းတို႕ မူရင္းေဒသမွာ ခီ်ယန္တို႕ ေနထိုင္ရာ တရုတ္ျပည္ ကန္စု Kansu ေဒသျဖစ္ခဲ့ သည္။ ဘီစီ (၂၀၀၀)ခန့္တြင္ တရုတ္ တို႕က မၾကာခဏ၀င္ေရာက္ က်ဴးေက်ာ္ တိုက္ခိုက္သျဖင့္ ေတာင္ဖက္သို႕ တျဖည္းျဖည္း ေရြ႕ေျပာင္း လာခဲ့ ၾကသည္။ တခ်ဳိ႕သည္ တိဗက္မွာ ေနထိုင္ၾကျပီး တခ်ဳိ႕မွာ ေရႊလီ ျမစ္၊ သံလြင္ျမစ္၊ ယူနန္ျပည္နယ္ မ်ားမွာ၎၊ တခ်ဳိ႕မွာဟူး ေကာင္း ေတာင္ၾကားမွ ျမန္မာျပည္သို့ ဆင္းသက္လာၾက သည္ဟု ဆိုၾကသည္။

ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားသည္ မြန္ဂိုလိြဳက္အႏြယ္၀င္မ်ား ျဖစ္ၾက ေၾကာင္းကို ေရွးေဟာင္းပစၥည္း အေမြအ နွစ္ရွာ ေဖြ ၾကသူမ်ားနွင့္ သမိုင္းသုေတသီမ်ား အဆိုအရ တင္ျပမည္ဆိုပါက စီလူ၀ီစ္ (Luwis)ေရး သားေသာ“The tribes of Burma” Burma research Journal No(4) စာအုပ္တြင္ ခ်င္းလူမို်းမ်ားသည္ မြန္ဂိုလိြဳက္အႏြယ္၀င္ မ်ားျဖစ္ေၾကာင္း C.A Soppitt ေရးသားေသာ A short History of Kuki-Lusha စာအုပ္၊ Lt.col.J.Shakespear ေရးသားေသာ The lushai-Kuki Clan. Carry & H.N Tuck ေရးသားေသာ The Chin Hill ႏွင့္ F.K.Leman ေရးသားေသာ The strucrute of Chin society စာအုပ္မ်ားတြင္ ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားသည တရုတ္ျပည္မွ ဆင္းသက္ လာၾကၿပီး တိဗက္ျမန္မာ အႏြယ္ဝင္မ်ားျဖစ္ ေၾကာင္း ထို႕ျပင္ ခ်င္းအမ်ဳိးသား ထဲမွလည္း Pu sing Khaw Khai ေရးသားေသာ “The Chin Their Name and Tradition စာအုပ္၊ (Central-CLCC Annual Magazine) စာအုပ္မွ ပါေမာကၡေဒါက္တာ ေအးေအးငြန္ ေရးသားေသာ ခ်င္းတို႕၏ မႈလဇာတိ ႏွင့္ မႈရင္းေဒသေဆာင္းပါး၊ Dr. Vum Son ေရးသားေသာ Zo History စာအုပ္ ႏွင့္ အျခားခ်င္းအမ်ဳိးသားေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားမွလည္း ခ်င္းလူမ်ဳိးတို႕သည္ တရုတ္ျပည္တိဗက္ေဒသမွ ဆင္းသက္လာၾကၿပီး မြန္ဂိုလိြဳက္ အႏြယ္ဝင္မ်ားျဖစ္ေၾကာင္း တညီတညြတ္တည္း လက္ခံၾကသည္။
ျဗိတိသွ်စြယ္စံုက်မ္းေဖာ္ျပခ်က္အရ တရုတ္ျပည္မွ ဆင္းသက္လာၾကသူမ်ားသည္ အုပ္စုေလးစုခဲြရာ အာလ္တိုက္ (Altaic) ေအာ္óတိ-အာရွတစ္ (Austro-Asiatic)၊ အင္-ယူရိုပီယန္ (Indo-Europe) နွင့္ ဆိုင္နို တိဗက္တန္ (Sino-Tibetan)မ်ားျဖစ္ၾကသည္။ ဆိုင္နိုတိဗက္တန္ အုပ္စုတြင္း၌ ဟန္-ခ်ဳိင္းနစ္ (Han-Chinese)၊ ဟီြ-ခ်ဳိင္းနစ္ (Hui-Chinese)၊ မယို-ရန္ (Miao-Yan)၊ ထိုင္း (Tai)၊ တိဗက္-ျမန္မာ (Tibet-Burma) ဟူ၍ ျပန္လည္ စိတ္ျဖာဆင္းသက္လာ ၾကသည္။ ျမန္မာ့သမိုင္းအဆုိအရ Tibeto-Burma အုပ္စု တြင္ ရခိုင္၊ ဗမာ၊ ခ်င္း၊ ကခ်င္၊ လားဟူ၊ လီဆူး၊ လိုလို မိုဆို၊ နာဂတို႕ပါ၀င္ၾကသည္။ ၁၉၅၅ ခုနွစ္ အင္း၀ၿမဳိ႕သို့ အဂၤလိပ္ သံတမန္ၾကီး၏ အတြင္း၀န္အျဖစ္ လိုက္ပါလာ ေသာ ကပၸတိန္ ယူလီကမူ ခ်င္းႏွင့္လူရႈိင္းလူမ်ဳိးမ်ားသည္ အင္ဒိုခ်ဳိင္းနား အႏြယ္၀င္ မ်ားျဖစ္ၾကျပီး ကူကီး၊ နာဂ၊ ခ်င္းအႏြယ္၀င္ မ်ားျဖစ္ ၾကေၾကာင္း သိရိွရသည္ဟု ေရးသားထားပါသည္။ Dr. Vum Son. Zo History ေဖာ္ျပခ်က္အရ ခ်င္းစကားေျပာအုပ္စု တြင္ အရႈိ၊ ခ်ဳိး၊ ခူမီး၊ ကူကီး၊ လိုင္မီး၊ မီဇို၊ နာဂနွင့္ ဇိုမီး စသည္တို႕ ပါ၀င္ၾက သည္။

အေျခခ် ေနထိုင္လာပံု၊
ခ်င္းလူမ်ဳိးတို႕သည္ တိဗက္တရုတ္နွင့္ ျမန္မာျပည္ဆံုရာ ဟူးေကာင္းခ်ဳိင့္၀ွမ္းသို႕ ေအဒီ (၄၀၀)တြင္ ေရာက္ရိွအ ေျခခ်ျပီး ျဖစ္သည္။ ၁၁ရာစုတြင္ေရးသားေသာ ပုဂံေက်ာက္စာတြင္ ခ်င္း တို့ေနထိုင္ရာ ခ်င္းတြင္းျမစ္၀ွမ္းကို ေဖၚျပ ထားသည္။ ခ်င္းတို႕ သည္ ေအဒီ (၁၄)ရာစုမွ(၁၉)ရာစုအ တြင္းရွမ္း၊ မဏိပူနွင့္ ျမန္မာတို့ က်ဴးေက်ာ္ တိုက္ခိုက္မႈ ေၾကာင့္ ေဘးကင္းရာ ခ်င္းေတာင္ တန္းသို့ တ ျဖည္းျဖည္းေရြ႕ေျပာင္းေနထိုင္ခဲ့ရသည္။
ေအဒီ (၇၀၀)ခန့္တြင္ မံုရြာၿမဳိ႕၊ စစ္ကိုင္းၿမဳိ႕၊ ခ်င္းတြင္းျမစ္နွင့္ ဧရာ၀တီျမစ္ဆံုရာေဒသသို့ ေရာက္ရိွေနထိုင္ လာၾကသည္ကို ေရွးေဟာင္းယဥ္ေက်းမႈ အေမြအနွစ္ရွာေဖြသူမ်ားက ၁၉၇၂ ခုနွစ္တြင္ မံုရြာၿမဳိ႕အနီး၌ တူးေဖာ္ ရရိွေသာ ခ်င္းအမ်ဳိးသားမ်ား အသံုးအေဆာင္ျဖစ္သည့္ ေျပာင္ခိုင္ျဖင့္ ျပဳလုပ္ထားသည္ ယမ္းဗူးနွင့္ ေျမအိုး အပိုင္းအစမ်ားအား ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္၎၊ ေအဒီ(၇၅၀)ခန့္က ပုဂံေခတ္ေက်ာက္စာမ်ားတြင္ “ခ်င္း” ဟူ ေသာ အသံုးအႏႈန္း သံုးစဲြခဲ့ျခင္း ကို ေထာက္ရႈ၍၎၊ ခ်င္းတြင္းျမစ္ဟူေသာ အေခၚအေ၀ၚသည္ပင္လွ်င္ ျမစ္ရိုးတ ေလွ်ာက္ ခ်င္းအမ်ဳိးသားမ်ား ေနထိုင္ၾကျခင္းေၾကာင့္သာ ခ်င္းတြင္းျမစ္ဟု အမည္တြင္ ခဲ့ျခင္းျဖစ္ႏုိင္သည္။ ခ်င္းတြင္းခ်ဳိင့္၀ွမ္းတြင္ ခ်င္းဘုရား၊ ခ်င္းရြာ၊ ခ်င္းစု (ယေန႕စစ္ကိုင္း)စသျဖင့္ ယေန့တိုင္ ေတြ႕ရိွနိုင္ ေသးသည္။
ေအဒီ(၈၀၀) သေရေခတၱရာၿမဳိ႕ ပ်က္သုန္းျပီးသည့္ေနာက္ ေအဒီ (၉၀၀)၌ လက္ရိွျမန္မာျပည္အတြင္း တန္ခိုး ၾသဇာၾကီးေသာ လူမ်ဳိးသံုးမ်ဳိးတို႕မွာ ဗမာျပည္အထက္ပိုင္းတြင္ ခ်င္းလူမို်း၊ အလယ္ပိုင္းတြင္ ပ်ဴလူမ်ဳိ႕နွင့္ ေအာက္ပိုင္း ပဲခူးေဒသတြင္ မြန္လူမ်ဳိးတို့ျဖစ္ၾကသည္။ ထို့ျပင္ ေအဒီ (၈၀၀-၈၅၀)ခန့္တြင္ ခ်င္းလူမ်ဳိးတခ်ဳိ႕သည္ ကေဘာ္ေဒသသို့ ေျပာင္းေရြ႕ခဲ့ၾကသည္။ ေအဒီ(၁၃)ရာစုတြင္ ရွမ္းလူမ်ဳိးမ်ား ၀င္ေရာက္က်ဴေက်ာ္ လာ သျဖင့္ အေနာက္ဖက္ ေတာင္တန္းေဒသသို့ တက္ျပီး ေျပာင္းေရြ႕အေျခခ်ခဲ့သည္။ ခ်င္းတို႕သည္ ရွမ္းတို့က ၁၃၉၅ ခုနွစ္တြင္ ကေလးၿမဳိ႕ကို တည္ေထာင္ျပီးေနာက္ပိုင္း မွသာ ခ်င္းေတာင္သို့ အေျခခ်ေနထိုင္လာသည္ ခ်င္းပညာရွင္မ်ား၏ အဆိုအရ ခ်င္းတို့ ခ်င္းျပည္ကို အေျခခ်ေနထိုင္ၾကရာတြင္ က်င္ေႏြး(Ciin Nuai)ေဒသတြင္ ေနထိုင္ၾကသူမ်ား ကို ဇိုမီး၊ လိုင္လြန္ ေနထိုင္ၾကသူမ်ားကို လိုင္မီး၊ လိုကြ်မ္း (Lo Com) ေဒသတြင္ ေနထိုင္သူမ်ားမွာ မီဇိုမ်ဳိးႏြယ္စု မ်ား ျဖစ္လာၾက သည္။ ဖလမ္းၿမဳိ႕နယ္ထဲမွ Khualsim မ်ဳိးႏြယ္စုသည္ ေအဒီ ၁၅၇၀-၁၅၈၀ အတြင္း၊ Zahau မ်ဳိးႏြယ္စုသည္ ေအဒီ ၁၆၁၅-၁၆၄၀ အတြင္း အေျခခ်ခဲ့ၾကျပီး လိုင္မ်ဳိး ႏြယ္စုမ်ားသည္ လိုင္လြန္ဂူကို စြန္႕ခြါသြားၾကျပီး ေအဒီ ၁၆၇၅-၁၇၀၀ အတြင္း ဟားခါးနယ္သို့၎၊ ၎မွတဆင့္ ေအဒီ ၁၇၂၅-၁၇၆၀ အတြင္း ထန္တလန္နယ္သို့၎ အေျခခ်ေန ထိုင္ၾကသည္ဟု S.Za Peng က ေရးသားထားသည္။ တခ်ဳိ႕မွာမူ ေတာင္ဖက္ႏွင့္ အေနာက္ေတာင္ဖက္သို့ ဆက္လက္ ေျပာင္းေရြ႕အေျခခ် ေနထိုင္ခဲ့ၾက သည္။ ယခုခ်င္းျပည္နယ္တြင္ အဦးဆံုး အေျခခ်ေန ထိုင္ၾကသူမ်ားမွာ ခူမီး (သို႕) မရူ (Masho) မ်ဳိးႏြယ္စုမ်ား ျဖစ္ၾကရာ လိုင္မီးမ်ဳိးႏြယ္စုမ်ား ေရာက္ရိွ လာေသာအခါ ေတာင္ဖက္သို့ ေျပာင္းေရြ႕ လာခဲ့ၾက သည္ဟု ေဒါက္တာ ၀ုန္ဆြန္ (Dr. Vum Son) က (Zo History) စာအုပ္တြင္ ေရးသား ထားသည္။ ပါေမာကၡ လုစ္ မွတ္တမ္းအရ (၁၆)ရာစုအတြင္း ခူမီးမ်ဳိးႏြယ္စု သည္ ယခုလက္ရိွ အေျခခ်ေန ထိုင္သည့္ အရပ္ ေဒသ၏ အေရွ႕ေျမာက္ဖက္ ေတာင္တန္းေဒသမ်ားတြင္ အေျခခ် ေန ထိုင္ခဲ့သည္။ ၿမဳိ႕ (Mara) မ်ဳိးႏြယ္စုသည္ (၁၄) ရာစုအတြင္ ရခိုင္မင္းအရိုက္အရာ ၌”ၿမဳိ”မင္းတပါး တင္ေျမာက္ ခဲ့ဘူး သည္ဟု ရခိုင္ရာဇာ၀င္က်မ္းမွာ ရိွခဲ့ဘူး သည္။ ၎တို့သည္ ရခိုင္ျပည္နယ္အႏွံ႕အျပား စစ္တေကာင္း ေတာင္ တန္း ေဒသ (ဘဂၤလာ ေဒရွ္႕) မ်ားတြင္ အေျခခ်ေနထိုင္ခဲ့ၾကသည္။
ခ်င္လဲန္သည္ ဧရာ၀တီျမစ္္ ႏွင့္ ခ်င္းတြင္းျမစ္အၾကားရိွေျမျပန္႕ ႏွင့္ ကုန္းျမင့္မ်ား အပါအ၀င္ ပတ္ကိြဳင္ (Patkai) ေတာင္တန္းမွ၊ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္ ႏိုက္ဂရိုက္ေရလက္ၾကား အထိ သြယ္ တန္းေန ေသာေတာင္မ်ား ပါ၀င္လ်က္ ျပည္ေထာင္စု ျမန္မာ နိုင္ငံ၏ အေနာက္ဖက္တြင္ တည္ရိွသည္။ တိုင္းနွင့္ ျပည္နယ္ မ်ားအားျဖင့္ ခ်င္းျပည္နယ္၊ စစ္ကိုင္းတိုင္း၊ မေကြးတိုုင္း၊ ပဲခူးတိုင္း၊ ဧရာ၀တီတိုင္းနွင့္ ရခိုင္ျပည္နယ္မ်ားတြင္ အေျခခ်ေန ထိုင္ၾက သည္။ အိႏိၵယနိုင္ငံတြင္ မီဇိုးရမ္ျပည္နယ္၊ မဏိပူရျပည္နယ္၊ ထရိပူရျပည္နယ္၊ မက္ကလာ ယာျပည္ နယ္၊ အာသံျပည္ နယ္မ်ားတြင္ ပံ်႕ႏွံ႕ေနထိုင္ၾကသည္။ ဘဂၤလာေဒရွ့္နိုင္ငံရိွ စစ္ေကာင္းေတာင္ တန္းေဒသတြင္ ေနထိုင္ၾကသည္။ လူဦးေရ အားျဖင့္ နွစ္သန္းေက်ာ္ရိွ လိမ့္မည္ဟု ခန့္မွန္းသည္။

ကေလးကေဘာ္ေဒသနွင့္ ေယာေဒသ၊
ကေလးကေဘာ္၊ ခ်င္းတြင္းခ်ဳိင့္၀ွမ္း၊ ေယာေဒသသည္ ျမန္မာနိုင္ငံ အတြင္းရိွ ခ်င္းတို႕၏ မူလဌာေနတိုင္း ျပည္ျဖစ္ သည္။ ေအဒီ(၁၂ )ရာစုကာလ ရွမ္းလူမို်းတို့ကဗမာကို က်ဴးေက်ာ္တိုက္ခိုက္ျပီး ေနာက္ပိုင္း အေနာက ဖက္ေတာင္ တန္းေဒသ၊ အေနာက္ ေတာင္ဖက္ေဒသ၊ ေတာင္ဖက္ေဒသမ်ားသို့ ျပန့္ကဲ်ေနထိုင္ခဲ့ၾက သည္။ နယ္ခဲ်႕အဂၤလိပ္တို့ က ၁၈၈၅ ခုနွစ္ ဗမာျပည္ သိမ္းပိုက္လိုက္သည့္အခါ ယခင္က ကေလးလြင္ျပင္ကို အုပ္ခု်ပ္ ေသာ ကေလးေစာ္ဘြါး သည္လည္း အဂၤလိပ္လက္ထဲသို့ က်ေရာက္သြားျပီး အခြန္အတုတ္ကို အဂၤလိပ္အစိုးရ သို႕ တိုက္ရိုက္ေပးသြင္းခဲ့ သည္။ ဗမာဘုရင္ခံခု်ပ္က ထိုအခိ်န္က ကေလးခို်င့္၀ွမ္းကို “The Little Shan State of Kale” ဟု တင္စား သမုတ္ခဲ့သည္။ ေစာ္ဘြားေမာင္ရစ္နွင့္ ၎၏တူေတာ္ အရင္း ေမာင္ပါၾကီးအၾကား အာဏလူပဲြျဖစ္ကာ ျဗိတိသွ် အစိုးရ က ၁၈၈၆ ခုနွစ္၌ ေစာ္ဘြားေမာင္ရစ္အား နန္းခ်ျပီး ၎တူေတာ္ အရင္း ေမာင္ပါၾကီးကို ၁၈၈၇ ခုနွစ္၊ ဇန၀ါရီလ (၁)ရက္ေန့၌ အစားထိုုးနန္းတင္ေပးခဲ့သည္။ ျဗိတိသွ်အစိုးရသည္ သိမ္း ပိုက္ နယ္ေျမသစ္မ်ား ျဖစ္ၾကေသာ
(၁) ကေဘာ္ခ်ဳိင့္၀ွမ္းကို အထက္ခ်င္းတြင္း ခရိုင္ အုပ္ခု်ပ္ေရးေအာက္၌၎၊
(၂) ကေလးျပည္ (Kalay State)ကိုမူ ခရိုင္အေရးပိုင္ ၀န္ေထာက္လက္ေအာက္တြင္၎၊
(၃) ေယာေဒသကို အစဦးပိုင္း၌ ပုဂံခရိုင္အုပ္ခု်ပ္မႈ ေအာက္၊ ေနာက္ပိုင္းတြင္ ပခုကၠဴ-ခ်င္းေတာင္တန္း ခရိုင္ အတြင္းသို႕၎ ထည့္သြင္းအုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့သည္။ ၁၈၈၆ ခုႏွစ္၌ ခ်င္းျပည္သည္ ျဗိတိသွ်ကိုလိုနီ နယ္ေျမသစ္ မ်ားက ၀ိုင္းရံထားျပီး ျဖစ္ သည္။ အစပိုင္းတြင္ ျဗိတိသွ်အစိုးရအေနျဖင့္ ခ်င္းျပည္ကို သိမ္းပိုက္အုပ္ခ်ဳပ္ရန္ ဆနၵမျပင္းျပခဲ့ ေပ။ “Despite the advocacy of a “ forward policy” or complete military occupation of the territory by the frontier officer, the existing policy of “looses control and conciliation” was reaffirmed in the belief that the expedition had convince the Chin of the inadvisability of further raids on british subjects…” ေၾကာင္းမွာ ခ်င္းျပည္သည္ ေတာင္ တန္းမ်ားျဖင့္ ျပည့္နွက္ေနျပီး ေခါင္းခိုက္ (Unprofitable, barren hill)ေသာေၾကာင့္ ၎တို႕အတြက္ အက်ဳိးအျမတ္ မရိွလွဟု ယူဆေသာ ေၾကာင့္ပင္ ျဖစ္သည္။ ၎တို႕ အေနျဖင့္ နယ္ေျမသစ္ အကာအကြယ္ေပးေရး ေပၚလစီအရ အေကာင္အထည္ ေဖာ္ျခင္း မွ်သာ ျဖစ္သည္။
ထိုအခိ်န္၌ ဗမာမင္းနန္းခ်ခံျပီးျဖစ္ရာ ကေလးရွမ္းေစာ္ဘြားကို အကာအကြယ္ေပးနိုင္ေတာ့မည္ မဟုတ္ေၾကာင္း ခ်င္းေခါင္း ေဆာင္မ်ားအေနျဖင့္ သိရိွလာသည့္အခါ ၎နယ္ေျမအား ျပန္လည္သိမ္းပိုက္ရန္ အခြင့္အခါ ေကာင္းဟု ထင္ျမင္ ယူဆ လာၾကသည္။ ဤသို့ျဖင့္ ခ်င္းေခါင္းေဆာင္မ်ားက ကေလးက ေဘာ္ေဒသနွင့္ ေယာေဒ သကို အၾကိမ္ ၾကိမ္ ထိုးစစ္ဆင္ႏြဲခဲ့ၾကသည္။

သုိ႕ျဖစ္၍ Captain Raike က Deputy commissioner of upper Chindwin အားေစလြတ္ျပီး ဇိုမီးအၾကီး အကဲမ်ား ထဲမွ ၾသဇာအရိွဆံုး စီယန္းအၾကီးအကဲ ခိုင္ကမ္း (Khai Kam) အား ေတြ႕ဆံုေဆြးေႏြး ေစခဲ့သည္။ စီယန္းအၾကီး အကဲသည္ ၎ကိုယ္တိုင္မသြားပဲ သူရဲေကာင္း(၄)ဦး ေစလြတ္၍ ေတြ႕ဆံုေစခဲ့ သည္။ ၁၈၈၇ ခုနွစ္၊ ဒီဇင္ဘာလ (၁၇)ရက္ေန႕၌ ကေလး ဘုန္းၾကီးေက်ာင္း၌ နွစ္ဦးနွစ္ဖက္ေဆြးေႏြးခဲ့ၾကသည္။ DC အေနျဖင့္ ေစာ္ဘြားေမာ္ငပါၾကီးအား ကေလးအုပ္ခ်ဳပ္ေရးမႈး (Governor of Kale)အျဖစ္ အသိအမွတ္ျုပေၾကာင္း ၎ သည္ ျဗိတိသွ်အစိုးရအား သစၥာခံသူျဖစ္ရာ Kam Hau, Sizaang ကိုယ္စားလွယ္မ်ားက ေနာက္ေနာင္တြင္ ဆက္လက္ မတိုက္ခိုက္ရန္ အကယ္၍ တိုက္ခိုက္ပါက ျဗိတိသွ်အစိုးရအား ရန္ျုပသည္ဟု သေဘာထားမည္ ျဖစ္ေၾကာင္း၊ ဖမ္းဆီးထားေသာ စစ္သံု႕ပန္းမ်ားကို ဒီစီထံ မအပ္နွင္းပါက အၾကီးအကဲမ်ား၏ တာ၀န္ သာ ျဖစ္ေၾကာင္း၊ လြတ္ေပးလွ်င္လည္း ေလ်ာ္ေၾကးေပးရ မည္ျဖစ္ေၾကာင္း၊ အခု်ပ္အားျဖင့္ဆိုလွ်င္ ကေလးနယ္ကို ဆက္လက္မတိုက္ ေတာ့ရန္နွင့္ ကြ်န္မ်ားမဖမ္းဆီး ေတာ့ရန္ သတိေပးျပီး အခုလက္၀ယ္ပိုုင္ဆိုင္ထားေသာ ကြ်န္မ်ားကိုမူ ေစာ္ဘြားအား တရား၀င္အသိအမွတ္မျုပမီွ ဖမ္းဆီးထား သူမ်ား ျဖစ္သျဖင့္ ဆက္လက္ထား ရိွနိုင္ေၾကာင္း၊ စစ္တေကာင္း ႏွင့္ ကေလးၾကား ကုန္သြယ္ေရးလမ္းေၾကာင္း ဖြင့္ထားလိုေၾကာင္း နွင့္ ေလသာ ေတာင္ေၾကာကို စူးစမ္းေလ့လာလို ေၾကာင္း တင္ျပခဲ့ သည္။ ခ်င္းပိုင္နက္အတြင္း လႈပ္ရွားသြားလာ သည့္အခါ အေနွာင့္အယွက္ မေပးရန္နွင့္ လမ္းျပနွင့္ ကူလီမ်ားေပးရန္ ေတာင္းဆိုသည္။
ခ်င္းကိုယ္စားလွယ္အဖဲြ႕ေခါင္းေဆာင္ Tun Suang က ျပန္ လည္တုံ႕ျပန္ေျပာၾကားရာတြင္ က်ေနာ္တို႕အေနျဖင့္ ကေလး အုပ္ခ်ဳပ္ေရးမွဴးနွင့္ မိတ္ဖက္ဆက္ဆံသြားမည္ျဖစ္ေၾကာင္း၊ စစ္တ ေကာင္းလမ္းေၾကာင္းသည္ Zomi ပိုင္နက္မျဖတ္သန္းပဲ Laimi ပိုင္နက္သာ ျဖတ္သန္းမည္ျဖစ္သျဖင့္ Laimi အၾကီးအကဲမ်ားနွင့္သာ ေဆြးေႏြး သင့္ေၾကာင္း၊ ၎အေနျဖင့္ Sizaang နယ္ေျမအား ျဗိတိသွ်အစိုးရက လာေရာက္စူးစမ္းျခင္းကို ကန့္ကြက္ ေၾကာင္း၊ ေလသာေတာင္ေၾကာကိုမူ သြားေရာက္ခြင့္ျပဳနိုင္ေၾကာင္း၊ အကယ္၍ လာေရာက္ခဲ့လွ်င္ Sizaang အၾကီးအကဲ မ်ားကို ႀကဳိတင္အသိေပးသင့္ေၾကာင္း၊ အေၾကာင္းမွာ ကေလးသူငယ္မ်ားနွင့္ မိန္းမမ်ား လန္႕ျဖန္႕နိုင္ ေသာေၾကာင့္ ျဖစ္သည္ ဟုျပန္လည္ တင္ျပခဲ့သည္။ ေဆြးေႏြးပဲြ ထေျမာက္ေအာင္ျမင္ခဲ့ သည္။
ေနာက္တဖန္ ကေလးၿမဳိ႕မွ အင္းဒင္သို႕ သြားေရာက္ျပီး Tlaisun Democritic Council အဖဲြ႕၀င္က Pu Con Bikု အား ဖိတ္ေခၚခဲ့သည္။ ၁၈၈၈ ခုနွစ္၊ ဇန၀ါရီလ (၃)ရက္ေန့၌ Con Bik သည္ အင္းဒင္ရြာသို့ မသြားပဲ နယ္စပ္ရြာ Sihaun အထိ သြားေရာက္ေတြ႕ဆံုသည္။ ေဆြးေႏြးသည့္ အေၾကာင္းအရာ မ်ားမွာ Governor of Kale အသိအမွတ္ျုပျခင္း၊ ကေလး ေဒသအား Sizaang တို့က တိုက္ခိုက္ျခင္း၊ စစ္တေကာင္း- ကေလးကုန္သြယ္ေရး လမ္းေၾကာင္းသည္ ခ်င္းျပည္အေရွ႕ဖက္ (Shan) Kale နွင့္ ခ်င္းျပည္အေနာက္ဖက္ျခမ္း စစ္တေကာင္း အၾကား ကုန္သြယ္ေရးလမ္းမဖြင့္ရန္နွင့္ ပဏာမအဆင့္အေနျဖင့္ Tlaisun ေတာင္တန္းေဒသကို စူး စမ္းေလ့လာခြင့္ျပဳ ေရးတို႕ ပါ၀င္သည္။

Con Bik အေနျဖင့္ ျဗိတိသွ်အစိုးရက ၎နယ္ေျမသိမ္းပိုက္ မည္ကို သတိမထားခဲ့ေပ။ ထို့ေၾကာင့္ ၎ကိစၥအား အျခား ေကာင္စီ၀င္မ်ားနွင့္ ေဆြးေႏြးညွိနိႈင္းခိ်န္ေပးရန္ ေတာင္းဆိုခဲ့ သည္။ အစည္းအေ၀းျပီးဆံုး သည့္အခါ Major Macgregor (အစည္းအေ၀းတက္ေရာက္သူ)က ၎တို႕ကို လိုက္ပို႕ေပးေသာ Gurkha လံုျခံဳေရးတပ္ မ်ားကို ေသနတ္ေဖာက္ျခိမ္းေျခာက္ ေစခဲ့သည္။ Tlaisun တို႕အေနျဖင့္ ျဗိတသွ်အစိုးရလက္သို့ မအပ္နံွလွ်င္ ဤသို႕ၾကံဳရဖြယ္ရိွေၾကင္း ျပသလိုက္ျခင္းပင္ျဖစ္ သည္။ ဤကိစၥသည္ Con Bik အား အလြန္စိတ္ ပ်က္ေစခဲ့ သည္။ ျဗိတိသွ်တို႕ကမူ ခ်င္းေတာ္လွန္ေရးအဖဲြ႕အား ျမဴဆြယ္နိုင္ လိမ့္မည္ဟု ယံုၾကည္ ယူဆၾကသည္။
ဤအစည္းအေ၀းအျပီး Captain Raike သည္ Gan Kaw Valley သို့ ခရီးဆက္သည္။ Haka နွင့္ Zokhua (Lai Tribes) အၾကီးအကဲႏွင့္ေတြ႕ဆံုရန္ ရည္ရြယ္ခဲ့ေသာ္လည္း Captain Egre ႏွင့္ ေတြ႕ဆံုျပီး ေၾကာင္း သိရိွသျဖင့္ စစ္ေၾကာင္းျပန္ေခါက္သြားသည္။ Captain Egre သည္ Haka, Zokhua အၾကီးအကဲ မ်ားနွင့္ ေတြ႕ဆံုေဆြးေႏြးရန္ ဆက္သား(၃)ဦး ေစလြတ္ခဲ့ေသာ္လည္း ၎တို့အနက္ (၂)ဦး အသတ္ခံျပီး Zokhua အၾကီးအကဲ အေျမွာင္မယား (ဗမာမ)၏ သား Shwe Hlaing သည္ သူ့မိခင္၏ ကူညီေဖးမမႈျဖင့္ လြတ္ေျမာက္ျပီး ရခိုင္ေတာင္တန္းေဒသ သို႕ ထြက္ေျပးလြတ္ ေျမာက္ေစခဲ့သည္။ ဤအျဖစ္အပ်က္သည္ Haka & Zokhua ၊ အဂၤလိပ္ ဆက္ဆံေရးကို မည္သို႕မွ် မထိခိုက္ခဲ့ေပ။
Lai tribes တြင္ တန္ခိုးၾသဇာၾကီးမားေသာ Hakha Bawi က ေယာနယ္ကို တိုက္ခိုက္ျပီး (၈)ဦး ကို သတ္ျဖတ္ကာ (၄၈)ဦးအား ကြ်န္အျဖစ္ ဖမ္းဆီးခဲ့သည္။ ဗိုလ္ၾကီး Raikes နွင့္ Sizaang အၾကီးအကဲ Khai Kam တို႕အၾကား ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးခဲ့ေသာ္လည္း Khai Kam က ကေလးရိွ Shan လူမ်ဳိးကို တိုက္ခိုက္ ခဲ့ျပန္သည္။ တဦးကိုသတ္ျပီး (၄)ဦးကို ကြ်န္အျဖစ္ ဖမ္းဆီးခဲ့သည္။ ၁၈၈၈ ခုနွစ္ အေစာပိုင္းကာလက Tlaisun တို႕အေနျဖင့္ ကေလးလြင္ျပင္ကို ႏွစ္ၾကိမ္ျပင္းျပင္းထန္ထန္ တိုက္ခိုက္ခဲ့သည္။ ေအာက္တိုဘာလအတြင္း Tlaisun က တၾကိမ္၊ Sizaang ကငါးၾကိမ္၊ Kam Hau ကတၾကိမ္ တိုက္ ခိုက္ျပီး (၁၂)ရက္အတြင္း ခ်င္းလူမ်ဳိးက ရွမ္းလူမို်း(၁၁၂)ဦးကို ကြ်န္အျဖစ္ ဖမ္းဆီးျပီး (၁၂)ဦး သတ္ျဖတ္သည္။ (၁၄)ဦး ဒဏ္ရာရေစခဲ့သည္။ ဤသို႕ျဖင့္ ခမ္းပတ္ၿမဳိ႕ကို တိုက္ ခိုက္ဖ်က္ ဆီးနိုင္ခဲ့ျပီး ကေလးၿမဳိ႕ရိွ လူေနအိမ္ (၃၇)အိမ္ မီးေလာင္ျပာက် ေစခဲ့သည္။
အေျခအေနပိုမိုဆိုးရြားေစေသာ အခ်က္တခ်က္မွာ ခ်င္းတြင္း၊ ျမင္းျခံ၊ ပုဂံခရိုင္မ်ားတြင္ ျဗိတိသွ်အစိုးရ ကို ၁၈၈၇ ခုနွစ္အတြင္း ပုန္ကန္ထၾကြသူ ေရြခ်ဳိးၿဖဴမင္းသားအား Tlaisun အၾကီးအကဲ မ်ားထံ ခိုလံႈခြင့္ေပးျခင္းပင္ ျဖစ္သည္။ သို႕ျဖစ္၍ ျဗိတိသွ်အစိုး ရက Tlaisun အၾကီးအကဲထံ ေရြခ်ဳိးျဖဴမင္းသားႏွင့္ အေပါင္းပါ တို႕ကုိ အပ္နံွရန္ႏွင့္ Sizaang အၾကီးအကဲ Khai Kam ထံ ၎ဖမ္းဆီးထားေသား စစ္သံု႕ပန္းမ်ား ျပန္လည္လြတ္ ေပးရန္ ရာဇသံေပးခဲ့သည္။
၎ရာဇသံကို ခ်င္းေခါင္းေဆာင္မ်ားအေနျဖင့္ ျပတ္ျပတ္သား သား ျငင္းဆန္ခဲ့ၾကသည္။ ကေလး-က ေဘာ္နွင့္ ဂန္႕ေဂါနယ္ကို ထပ္မံသိမ္းပိုက္ရန္ ျပင္ဆင္ၾကသည္။ ၎တို႕သတိမမူမိသည့္ အခ်က္တခုမွာ အင္အား ၾကီးမားေသာ ျဗိတိသွ်တပ္ေတြ ၀ိုင္းရံထားျပီး မၾကာမီကာလအတြင္း လာေရာက္က်ဴးေက်ာ္ တိုက္ခိုက္လာ မည့္ အေရးျဖစ္သည္။ ၎တို႕အေခၚ White Chief မ်ားအား လြယ္လင့္တကူ တြန္းလွန္နိုင္မည္ဟု ယူဆၾက သည္။
ထို႕အျပင္ ဗမာမင္းမ်ား နန္းစြန္႕သည့္ အခိ်န္ကစျပီး ဗမာမင္း သားတပါး ၎တို႕လက္ေအာက္၌ ခိုလံႈေန သည္က တေၾကာင္း၊ ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားအေနျဖင့္ ထိုအခိ်န္ကာလသည္ လက္နက္ အင္အားအေတာ္အတန္ ပိုင္ဆိုင္ လာၾကျပီး ျဖစ္သျဖင့္ ၁၃ ရာစုအေစာပိုင္းကာလက ရွမ္းတို႕သိမ္းပိုက္ခဲ့ေသာ ကေလး ကေဘာ္နွင့္ ဂန္႕ေဂါေဒသ တခုလံုးကို ရွမ္းလူမ်ဳိးမ်ားလက္မွ ျပန္လည္ရယူနိုင္မည့္အခိ်န္အခါေကာင္းဟု ယူဆခဲ့ၾကသည္က တေၾကာင္းတို့ေၾကာင့္ ခ်င္း လူမ်ဳိးမ်ားအေနျဖင့္ နိုင္ငံေရး အံတုယွဥ္ၿပဳိင္နိုင္ျပီ ျဖစ္သည္။ ထို့ေၾကာင့္ ကေလးက ေဘာ္ေဒသမွ ရွမ္းလူမ်ဳိးမ်ား အတြက္ ေျမျပန့္ဗမာလူမ်ဳိး၏ အကာအကြယ္ရယူသည့္ အေျခအေနထိ ဆိုက္ ေရာက္ ေစခဲ့ သည္။
အစမူလက ျဗိတိသွ်အစိုးရသည္ နယ္ေျမသစ္အကာအကြယ္ ေပးေရးေပၚလစီခ်မွတ္ျပီး ကေလး-ကေဘာ္နွင့္ ေယာေဒသမ်ား ကို အကာအကြယ္ေပးရံုသာ အေကာင္ထည္ေဖာ္ ေဆာင္ရြက္ခဲ့ သည္။ Carry ၏ မွတ္ခ်က္အရ Unprofitable, barren hills ကို ျဗိတိသွ်အစိုးရက သိမ္းပိုက္ရန္ စိတ္မကူးခဲ့ေပ။ သို့ေသာ္ Sizaang ခ်င္းေတြက ေျမျပန့္မွ မီးရိႈ႕ဖ်က္ဆီးျခင္း၊ သတ္ျဖတ္ျခင္း၊ အၾကိမ္ၾကိမ္ျပဳလုပ္ခဲ့သည္။ ထိုနည္းတူ Sukte ေတြကလည္း ကေဘာ္လြင္ျပင္ကို တိုက္ခိုက္ျခင္း၊ Tlaisun ေတြက ကေလးလြင္ျပင္တိုက္ခိုက္ျခင္း၊ Hakha ႏွင့္ Zokhua တို႕က ဂန္႕ေဂါလြင္ျပင္ တိုက္ခိုက္ျခင္းတို႕သည္ ျဗိတိသွ်အစိုးရအား ခ်င္းျပည္ကို သိမ္းပိုက္ ရန္ အေၾကာင္းဖန္ လာေစခဲ့ သည္။

ျဗိတိသွ် – ခ်င္း က်ဴးေက်ာ္စစ္
အဂၤလိပ္တို႕သည္ ခ်င္းလဲန္ကို တတိယအၾကိမ္ က်ဴးေက်ာ္စစ္ဆင္ႏြဲၿပီးမွ သိမ္းပိုက္နိုင္ခဲ့သည္။ ပထမ က်ဴး ေက်ာ္စစ္ကို ၁၈၇၁ ခုနွစ္မွ စတင္ခဲ့ၿပီးဒုုတိယက်ဴးေက်ာ္စစ္ကို ၁၈၈၈ ခုနွစ္မွ စတင္ဆင္ႏြဲခဲ့ျပန္သည္။ တတိယ က်ဴးေက်ာ္စစ္ကို ၁၈၈၉ ခုနွစ္မွ စတင္ဆင္ႏြဲခဲ့ျပန္ရာ ၁၈၉၆ ခုနွစ္တြင္ ခ်င္းေတာင္အမ်ားစုကို သိမ္းပိုက္ျပီး ၎ေဒသကို ခ်င္းေတာင္တန္းအက္ဥပေဒျဖင့္ ျပဌာန္းအုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့သည္။ ၁၈၉၄ က ၀င္ေရာက္မ စြက္ဖက္ေရး မူျဖင့္ ခ်မွတ္ခ်န္လွပ္ထား ေသာ ေဒသမ်ားကို ၁၉၂၀၊ ေမၿမဳိ႕ျဗိတိသွ်အုပ္ ခ်ဳပ္ေရးမွဴးမ်ား အစည္း အေ၀းက ဖ်က္သိမ္းျပီး ၎ခ်န္လွပ္ထား ေသာ ေဒသမ်ားအား ၁၉၂၇ ခုနွစ္တြင္ အျပီးအပိုင္ သိမ္းပိုက္ခဲ့ သည္။

ပထမက်ဴးေက်ာ္စစ္၊
ကခ်ာနယ္အတြင္ ျဗိတိသွ်နိုင္ငံသား Winchester သည္ ခ်င္းပိုင္နက္နယ္ေျမအတြင္း လက္ဖက္စိုက္ ပ်ဳိးရန္ နယ္ေျမက်ဴးေက်ာ္လာသျဖင့္ Pu Beng Khuai ဦးေဆာင္ေသာ ခ်င္းသူရဲ ေကာင္းမ်ားက ေမာင္းထုတ္ တိုက္ခိုက္ ကာ Winchester အား အေသသတ္ျပီး သူ႕သမီး Merry Winchester ကို အရွင္ဖမ္း ဆီးခဲ့ၾက သည္။ ဤသို႕ျဖင့္ ၁၈၇၁-၇၂ ခုနွစ္အတြင္း Brigadier General G.Boucher GB သည္ ကခ်ာစစ္ေၾကာင္း ကို ဦးေဆာင္၍လည္းေကာင္း၊ General Brown Low CB. Captain Lewin တို့သည္ စစ္တေကာင္းစစ္ ေၾကာင္းကို ဦးေဆာင္၍လည္းေကာင္း ခ်င္းေတာင္ကို က်ဴးေက်ာ္လာရာမွ အဂၤလိပ္-ခ်င္း ပထမစစ္စတင္ျဖစ္ ပြားလာခဲ့ သည္။ ၎က်ဴးေက်ာ္စစ္တြင္ ျဗိတိသွ်ဖက္မွ လက္နက္အျပည့္အစံု အင္အား (၅၀၀)ပါ၀င္ခဲ့သည္။ ၁၈၈၂ ခုနွစ္ေနာက္ပိုင္း တိုက္ပဲြမ်ားတြင္ အင္အား (၂၅၀-၃၀၀)ခန္႕ကို ပူးဟြတ္ဆဒ္အာက ဦးေဆာင္ျပီး စစ္တေကာင္း ေတာင္တန္းရိွ ျဗိတိသွ်ပိုင္ရြာတရြာကို တိုက္ခိုက္ခဲ့ ရာ ရြာသား (၂၉)ဦး ေသဆံုးခဲ့ျပီး (၇)ဦး ဒါဏ္ရာ ရရိွခဲ့သည္။ (၉၂)ဦးကို စစ္သံု႕ပန္းအျဖစ္ ဖမ္းဆီးနိုင္ခဲ့သည္။

ဒုတိယက်ဴးေက်ာ္စစ္၊
ဒုတိယစစ္ပဲြကိုမူ အဂၤလိပ္တပ္မွဴး Major General White VC နွင့္ Virgadier General Farnce ကက္ပၸတိန္ရိုက္တို႕ ဦးေဆာင္ျပီး ၁၈၈၈ ခုနွစ္၌ စတင္ျဖစ္ပြားခဲ့သည္။ ျဗိတိသွ်ဖက္မွ ၾကည္းတပ္အင္ အား အမွတ္(၄၂) ေဂၚရခါးတပ္၊ အာဆမ္တပ္ဖဲြ႕ ႏွင့္ ပန္ခ်ာပီ စစ္ပုလိပ္မ်ား ပူးေပါင္းပါ၀င္ၾကသည္။ ခ်င္းလူမ်ဳိး မ်ားဖက္မွ Pu Con Bik, Pu Khai Kam ႏွင့္ အျခားေတာင္ ပိုင္း ခ်င္းေခါင္းေဆာင္မ်ားဦးေဆာင္ျပီး ကေလး၊ ကေဘာ္ခ်ဳိင့္၀ွမ္း ကို လာေရာက္က်ဴးေက်ာ္သူ တိုင္းတပါးသားမ်းအား ခုခံတိုက္ ခိုက္ခဲ့ၾကသည္။ ျဗိတိသွ်စစ္ တပ္မွ Surgeon Major Lee Queens အား ျဗိတိသွ်အစိုးရက အဆင့္အျမင့္ဆံုး Victoria Cross (VC) ဘြဲ႕ အပ္နွင္းခံရသည္အထိ တိုက္ပဲြျပင္းထန္ခဲ့ သည္။

တတိယက်ဴးေက်ာ္စစ္၊
တတိယက်ဴးေက်ာ္စစ္ကိုမူ ၁၈၈၉ ခုနွစ္အတြင္း ျဗိတိသွ်အစိုးရ သည္ ခ်င္းေတာင္အား အတည္တက် အုပ္ခ်ဳပ္ရန္ ေပၚလစီ ခ်မွတ္ျပီးေနာက္ပိုင္း L.t Stewart ဦးေဆာင္ေသာ ျဗိတိသွ် တပ္ဖြဲ႕အား စစ္တေကာင္း ေတာင္တန္းနွင့္ ဟားခါးအၾကား ကုန္သြယ္လမ္းေၾကာင္းရွာေဖြရန္ ေစလြတ္လာရာမွ အစျုပခဲ့ သည္။ ခ်င္း-လူေရွ စစ္ေၾကာင္းကို ၁၈၈၉ မွ စစ္ေၾကာင္းသံုး ေၾကာင္းခဲြ၍ က်ဴးေက်ာ္စစ္ စတင္ခဲ့သည္။
ခ်င္းသူရဲေကာင္းမ်ားကလည္း ရြတ္ရြတ္ခံြ်ခံြ် ျပန္လည္ခုခံ တိုက္ခိုက္ခဲ့ၾကသည္။ ျဗိတိသွ်တပ္မွ အေရွ႕ဖက္စစ္ မ်က္နွာကို General W.P Symons က စစ္ေၾကာင္း(၂)ေၾကာင္းခဲြ၍ ခီ်တက္တိုက္ခိုက္သည္။ အေရွ့ ဖက္စစ္မ်က္နွာ ေျမာက္ဖက္စစ္ ေၾကာင္း ဖို႕၀ိႈက္စစ္ေၾကာင္းကို Col. Skene က ဦးေဆာင္ျပီး အင္အား ၁၆၂၂ ပါ၀င္သည္။ ေတာင္ပိုင္းစစ္ေၾကာင္း (ဂန္႕ေဂါ)ကို General WP Symons ကိုယ္တိုင္ဦးေဆာင္ျပီး အင္အား ၁၈၉၆ ပါ၀င္ခဲ့သည္။ ထို႕ျပင္ ကေလးနွင့္ ေယာခ်ဳိင့္၀ွမ္းေဒသကို ဘဂၤလားေျခလ်င္တပ္ရင္း (၁၀)(၃၃)(၃၈) တို႕ႏွင့္ မဒရပ္ေျခလ်င္ ေထာက္ပို႕တပ္ရင္း(၂) တို့ပါ၀င္သည္။ ဘဂၤလားစစ္မ်က္နွာ၊ စစ္တေကာင္းစစ္ေၾကာင္းမွ General VW Tregear ဦးေဆာင္ေသာ အင္အား (၃၃၈၀)ပါ၀င္သည္။ ၎တို့သည္ ရာမ္ကာမာတီ၊ လံုေလ၊ ဟားခါး လမ္းေၾကာင္းမွ ခီ်တက္တိုက္ ခိုက္ခဲ့သည္။ ၎စစ္ေၾကာင္းကို ခ်င္းေခါင္းေဆာင္ Pu Jahuata ႏွင့္ Pu Hausata (Lungtian) တို႕က ဦးေဆာင္ျပီး ခုခံတိုက္ ခိုက္ခဲ့သည္။ ထို့ျပင္ ထန္ယန္းတိုက္ပဲြအတြင္း ခ်င္းေခါင္းေဆာင္ လာလ္လဲြ (ဇဟြတ္အား၏ ညီ)က ျပင္းထန္စြာ ျပန္လည္ခံုခံ တိုက္ခိုက္ခဲ့ရာ ျဗိတိသွ်တပ္ခဲြမႉး ဗိုလ္စတီး၀ပ္ က်ဆံုး ခဲ့သည္။ စစ္တေကာင္းစစ္ေၾကာင္းမွ ကပၸတိန္ Rundall ႏွင့္ ဂန့္ေဂါစစ္ ေၾကာင္းသည္ ၁၈၉၀ ခုနွစ္၊ ေဖော္၀ါရီလ (၂၆)ရက္ေန့တြင္ ေတြ႕ဆံုသည္။ အာသံစစ္မ်က္နွာ၊ ကခ်စစ္ေၾကာင္းကို Col. GJ Skinner ကဦးေဆာင္ျပီး အင္အား (၇၀၀)ပါ၀င္သည္။ ကခ်ာစစ္ေၾကာင္း စစ္ကူအျဖစ္ စစ္ပုလိပ္တပ္ဖဲြ႕အား (WW Daly) ဦးေဆာင္ျပီး ကူလီမ်ား၊ ပန္ခ်ာပီအင္အား (၂၅၁၁)၊ မဏိပူရီအင္အား (၇၈၂)၊ လားတပ္ (၂၁၉၆)နွင့္ ဆင္တပ္(၇၁) ပါ၀င္သည္။

ခ်င္း-လူေရွထိုးစစ္ကာလအတြင္း တဖက္တြင္လည္း ေအဒီ ၁၃ ရာစုခန့္က ရွမ္းလူမို်းမ်ားသိမ္းပိုက္ ထားေသာ ခ်င္းတြင္းခ်ဳိင့္၀ွမ္း အတြင္း ေနထိုင္ၾကေသာ ခ်င္းဘုတ္မ်ားသည္လည္း ျဗိတိသွ်တို့ ကို ခုခံတိုက္ခိုက္ခဲ့ ၾကရာ ၁၈၈၉ ခုနွစ္၊ ဒီဇင္ဘာလ (၁၆)ရက္ေန့တြင္ လက္နက္ခ်ခဲ့ၾကသည္။ ၁၈၉၂ ခုနွစ္အတြင္း ရာမ္အုပ္မင္း အုပ္ ခ်ဳပ္ေသာ Tlaisun (ဖလမ္း)၊ ဟားခါးနွင့္ လူေရွေဒသမ်ားသည္ ျဗိတိသွ်လက္ေအာက္သို့ က်ေရာက္ခဲ့ သည္။ ဆိုင္းယန္၊ စုတ္တဲ၊ ကမ္ေဟာင္စသည့္ ဇိုမီးမ်ဳိးႏြယ္စုမ်ား၊ လိုင္မ်ဳိးႏြယ္စုထဲမွ ထန္တလန္၊ ဆူရ္ခြါ၊ ဆပ္သား၊ ေလသဒ္ ေဒသမ်ားသည္ လက္နက္ခ်ရန္ ျငင္းဆန္ခဲ့ၾကသည္။ ခ်ဳိးမ်ဳိးႏြယ္စု မ်ားျဖစ္ၾကသည့္ မတူ၊ မင္းတပ္၊ ကန္ပက္လက္နွင့္ ခူမီးေဒသမ်ား သည္ ျဗိတိသွ်တို႕က ၀င္ေရာက္စြက္ဖက္ျခင္း မျပဳေသးေပ။
ဤသို႕ျဖင့္ ၁၈၉၅-၉၆ ခုနွစ္ က်ေရာက္ေသာအခါ ျဗိတိသွ်က ခ်င္းပိုင္နက္နယ္ေျမအမ်ားစုကို သိမ္းပိုက္ လိုက္သည္။ သိမ္းပိုက္ ျပီးေသာနယ္ေျမမ်ားကို ၁၈၉၆ခုနွစ္ ခ်င္းေတာင္တန္း အက္ဥ ပေဒျဖင့္ စတင္အုပ္ခ်ဳပ္ ခဲ့သည္။ ၄င္းဥပေဒျဖင့္ပင္ ခ်င္းျပည္ ေတာင္ပိုင္းေဒသမွ မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ နယ္ေျမတခ်ဳိ႕ တြင္းရိွ ေက်း ရြာမ်ား ကိုေျမလွန္စံနစ္ျဖင္မီးရိွု့ဖ်က္ဆီးကာ ၁၉၂၇ ခုနွစ္ ေနာက္ပိုင္းမွာသာ သိမ္းပိုက္ အုပ္ခ်ဳပ္ နိုင္ခဲ့ သည္။


မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ ေဒသမ်ားကို အျပီးအပိုင္သိမ္းပိုက္ျခင္း
ျဗိတိသွ်အစိုးရက ပခုကၠဴခ်င္းေတာင္တန္းနယ္၏ အေနာက္ဘက္ နွင့္ အေနာက္ေျမာက္ဘက္ရိွ ခ်င္း ေတာင္ေဒ သမ်ားကို ၁၉၃၀ အထိ မသိမ္းသြင္းရေသးေသာနယ္ေျမမ်ားဟု သတ္မွတ္ခဲ့သည္။ ၎နယ္နွင့္ နယ္နိ မိတ္ခ်င္း ထိစပ္ေနေသာ အုပ္ခ်ဳပ္ျပီး ခ်င္း ေတာင္ေဒသမ်ားမွ ျဗိတိသွ်အရာရိွမ်ားျဖစ္သည့္ ရခိုင္ေတာင္ တန္းနယ္ အေရးပိုင္၊ ခ်င္းေတာင္တန္းေဒသအေရးပိုင္၊ လူေရွနယ္ နယ္ပိုင္မ်ားထံသို့ ျဗိတိသွ်အစိုးရက ၁၈၉၄ တြင္ ညြန္ၾကားခ်က္ မ်ား ထုတ္ျပန္ခဲ့သည္။ ၎ညြန္ၾကားခ်က္တြင္ ၁၈၉၄ မွစတင္၍ ျဗိတိသွ်အရာရိွမ်ားသည္ အဆိုပါ မသိမ္းသြင္းရေသး ေသာနယ္ သို႕ နယ္လွည့္ခရီးထြက္ျခင္း၊ ျဖတ္သန္းသြားလာျခင္းကို ေရွာင္ က်ဥ္ရ မည္ ဟု တားျမစ္လ်က္ မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ ခ်င္း ေတာင္ အား မစြက္ဖက္ေရးမူကို ခ်မွတ္ခဲ့သည္။ ၎ေဒ သ မ်ားအား ဤသို့ မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ ေဒသမ်ားအျဖစ္ သတ္မွတ္ျခင္းမွာ ဤနယ္ေျမသည္ မဖံြ႕ၿဖဳိးေသး သည့္ နယ္ေျမ မ်ားျဖစ္ျခင္းေၾကာင့္ လမ္းခရီး၊ အဆက္အသြယ္ ေကာင္းမြန္ေစရန္ အစိုးရအေနျဖင့္ ျပဳလုပ္ေပး ရမည္။ ဤနယ္ေျမမ်ားကို အုပ္ခ်ဳပ္ရန္အရာရိွမ်ား ခန္႕ထား ေရးအတြက္ ေငြကုန္ေၾကးက်ခံရမည္။ ေဒသဆိုင္ရာ အခက္အခဲ မ်ားနွင့္ ဆက္သြယ္မႈ ခဲယဥ္းျခင္းမ်ားေၾကာင့္ ဌာေနတိုင္းရင္း သားတို႕မွာ ျဗိတိသွ်တို့ အျမင္တြင္ အလြန္ပင္ေခတ္ေနာက္က် ေန၍ ၎တို႕ကို ပညာေပး ရမည့္တာ၀န္မွာ အစိုးရတြင္ပိုလာ မည္။ သိမ္းသြင္းရမည့္နယ္ေျမမ်ားမွာ လူဦးေရ အေနကဲ်ျခင္း၊ မဖံြ႕ၿဖဳိးေသးျခင္းတို႕ေၾကာင့္ ကုန္က်မည့္စရိတ္နွင့္ ရရိွမည့္ အက်ဳိးအျမတ္ ကာမိလိမ့္မည္မဟုတ္။ တဖက္တြင္ လည္း ဤေဒသ ေန တိုင္းရင္းသားတို႕သည္ ေရွးဆန္၍ ေခတ္ေနာက္က်သူမ်ား ျဖစ္ျခင္းတို့ေၾကာင့္ အစိုး ၏အက်ဳိးစီးပြားကို လာေရာက္ မထိပါးသမွ် ကာလပတ္လံုး ေငြကုန္လူပမ္းခံ၍ ၎ေဒသမ်ားကို သိမ္းသြင္းအုပ္ခ်ဳပ္ရန္ မႀကိဳးစားသင့္ဟု ျဗိတိသွ် အစိုးရက ယူဆထား သည္။
မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ ခ်င္းေတာင္ေဒသမ်ားနွင့္ ပခုကၠဴ ခ်င္း ေတာင္တန္းနယ္တို႕၏ နယ္နိမိတ္ အပိုင္း အျခားမွာ အေနာက္ ဘက္တြင္ ကန္ပက္လက္ၿမဳိ႕ အေနာက္ဖက္ (၁၂) မိုင္အကြာတြင္ တည္ရိွေသာ ၀ိတိုရိယ ေတာင္ ထိပ္အထိျဖစ္ ၍အေနာက္ ေျမာက္ဘက္တြင္ မင္းတပ္မွအ ေနာက္ဖက္မိုင္ (၂၀) အကြာတြင္ တည္ရိွ ေသာ ဟီေလာင္း (Hilawng) ရြာအထိျဖစ္သည္။ ျဗိတိသွ်အစိုးရက ၁၉၁၁ တြင္ ေကာက္ယူေသာ သန္း ေကာင္စာ ရင္းအရ မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ ခ်င္းေတာင္ေဒသတြင္ ရြာေပါင္း (၃၈)ရြာ၊ အိမ္ေျခေပါင္း (၁၉၀၀) နွင့္ လူဦးေရ (၉၁၂၃)ဦး ရိွသည္။

ျဗိတိသွ်အုပ္ခ်ဳပ္ေရး မတည္ေထာင္ရေသးေသာ ခ်င္းေတာင္ ေဒသမွာ ျပင္ပေဒသနွင့္ အဆက္အသြယ္ ျပဳလုပ္ျခင္း နည္းပါး၍ ေရွးထံုးတမ္းဓေလ့ျဖစ္သည့္ လက္စားေခ်စနစ္နွင့္ ကြ်န္ဖမ္းစနစ္ ကိုျပဳလုပ္ေနဆဲပင္ ျဖစ္သည္။ ေက်းရြာအခ်င္းခ်င္း ရန္မူလွ်က္ မၾကာခဏ၀င္ေရာက္တိုက္ခိုက္ေလ့ရိွျခင္း၊ ဤေဒသတြင္ ျဗိတိသွ် အုပ္ခ်ဳပ္ေရး မေရာက္ေသးျခင္းကို အခြင့္ေကာင္းယူကာ လူဆိုး၀ရမ္းေျပးမ်ား သြားေရာက္ခိုလံႈေနတတ္ျခင္း၊ နယ္နိမိတ္ ခ်င္း ထိစပ္ေနေသာ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအေျခခ်ျပီး ေက်းရြာတခ်ဳိ႕ကိုပင္ ရံဖန္ရံခါ ၀င္ေရာက္တတ္ျခင္း မ်ားကို ေတြ႕ရိွရသည္။ ဤေဒသနွင့္ နယ္နမိတ္ထိစပ္ေနသည့္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအေျခခ်ျပီး ခ်င္းေတာင္ ေဒသမ်ားကို လက္ေတြ႕ အုပ္ခု်ပ္ရသူ ျဗိတိသွ်အရာရိွမ်ားကမူ အထက္ေဖာ္ျပပါ အေၾကာင္းမ်ားကို ေထာက္ရွုလ်က္ ၎နယ္ အား ထိုကဲ့သို့လက္လႊတ္ ထားျခင္းကို မေၾကနပ္ခဲ့ၾကေပ။ ရခိုင္ေတာင္တန္းအေရးပိုင္၊ ခ်င္းေတာင္တန္းနယ္ပိုင္၊ လူေရွနယ္ နယ္ပိုင္တို႕က ၁၉၀၈ နွစ္ျပီးပိုင္းတြင္ အဆိုပါမသိမ္းသြင္းရေသး ေသာ နယ္ေျမမ်ားကို သိမ္းပိုက္ျပီး အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအေျခခ်သင္ေၾကာင္း ရခိုင္တိုင္းမင္းၾကီးထံ တင္ျပခဲ့ၾကသည္။ ၎ကိစၥကို ရခိုင္တိုင္းမင္းၾကီးက ယင္းျဗိ တိသွ်အရာရိွသံုးဦး၏ တင္ျပ ေတာင္းဆိုခ်က္မ်ားကို ပူးတဲြေဖာ္ျပလွ်က္ ျမန္မာနိုင္ငံ ဘုရင္ခံ၏ အတြင္း၀န္ခ်ဳပ္ ထံသို႕၁၉၀၈ ခုနွစ္ ေဖေဖၚ၀ါရီလ (၁၂) ရက္ေန့ တြင္ စာအမွတ္ ၇၄၄-၇-ပီ-၅ ျဖင့္ ထပ္ဆင့္ တင္ျပခဲ့သည္။ သို႕ေသာ္ ဘုရင္ခံ၏ အတြင္း၀န္ခ်ဳပ္ကမူ ထိုေဒသမ်ားကို သိမ္းသြင္းရန္ မတိုက္တြန္းဘဲေနျမဲ အေျခအေနအတိုင္းသာ ထားရိွ ရန္ဆံုျဖတ္ခဲ့ သည္။ စရိတ္အကုန္အက်အနည္းဆံုးနွင့္ စစ္အင္ အားကို အသံုး မျပဳဘဲ အလြယ္ တကူသိမ္းယူနိုင္ သည့္အခိ်န္၊ ေဒသခံ တိုင္းရင္းသားမ်ားကိုယ္တိုင္ ျဗိတိသွ်အုပ္ခ်ဳပ္ ေရးကို လိုလားလာသည့္ အခိ်န္က်မွသာလွ်င္ ျငိမ္းခ်မ္းစြာ သိမ္းယူ အုပ္ခ်ဳပ္ရန္ ညြန္ၾကားထားခဲ့သည္။ ထိုကဲ့သို့ ျဗိတိသွ်အရာရိွ မ်ားက မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ ခ်င္းေတာင္ ေဒသတြင္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး အေျခခ်ရန္ တင္ျပလာ သည္။
၁၉၁၈တြင္ အိနၵိယနိုင္ငံ၌ ေမာ္လီမင္းတို႕ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲေရး ဥပေဒကို ျပဌာန္းရန္အတြက္ ဘုရင္ခံခ်ဳပ္၏ အစိုးရအဖဲြ႕က လံုးပမ္းေနခိ်န္ျဖစ္သည္။ ျမန္မာနိုင္ငံသည္ ထိုစဥ္ကအိနၵိယ ဘုရင္ခံ ခ်ဳပ္၏လက္ေအာက္ခံျပည္ နယ္တခုအဆင့္တြင္သာ ရိွေနေသး ျခင္းေၾကာင့္ ယင္းဥပေဒသည္ ျမန္မာနိုင္ငံနွင့္လည္း အႀကံဳး၀င္ခဲ့သည္။ ျမန္မာနိုင္ငံ၌လည္း ေမာလီမင္တိုဥပေဒကို အေကာင္အထည္ေဖာ္နိုင္ရန္ ႀကဳိးပမ္းေနခိ်န္၌ မသိမ္းသြင္း ရေသး ေသာ ခ်င္း ေတာင္ေဒသတြင္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအေျခခ်ရန္ ေဒသဆိုင္ရာ အရာရိွမ်ား၏ တင္ျပလာခ်က္ကို ျမန္မာနိုင္ငံ ဘုရငၤခံ၏ အစိုးရ အဖဲြ႕က လတ္တေလာအားျဖင့္ စိတ္၀င္စားခဲ့ ဟန္မတူေပ။

ျမန္မာနိုင္ငံရိွ ကခ်င္၊ ရွမ္း၊ ကယား အစရိွသည့္ အျခားေသာ ေတာင္တန္းေဒသမ်ားတြင္မူ ခ်င္းေတာင္ အခ်ဳိ႕ေဒသမ်ားကဲ့သို႕ ျဗိတိသွ်အစိုးရက အုပ္ခ်ဳပ္ေရးမထူေထာင္ဘဲ ၾကာျမင့္စြား လွစ္လ်ဴရႈထားခဲ့သည့္နယ္မ်ား မရိွေပ။ ယင္းသို႕ လွစ္လ်ဴရႈျခင္း မွာ ခ်င္းေတာင္ေဒသမ်ားစြာတြင္ ျဗိတိသွ်တို႕ မက္ေမာေသာ သယံ ဇာတ ပစၥည္း မ်ား ကင္းမဲ့ျခင္းနွင့္ ယင္းေဒသမ်ားသည္ ျဗိတိသွ် အင္ပါယာကို ရန္မူနိုင္သည့္ တစိမ္းနိုင္ငံမ်ားနွင့္ အိနၵိယနိုင္ငံနွင့္ သာ နယ္နိမိတ္ခ်င္း ဆက္စပ္ေနေသာေၾကာင့္ နယ္နိမိတ္ထိစပ္ ေနသျဖင့္ စိုးရိမ္ဖြယ္မရိွျခင္း စေသာ အေၾကာင္း မ်ားေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ ခ်င္းေတာင္ေဒသမွာမူ ျဗိတိသွ်ကိုလိုနီျဖစ္သည့္ အိနၵိယနိုင္ငံနွင့္သာ နယ္နိမိတ္ခ်င္းဆက္ စပ္ေနေသာေၾကာင့္ နယ္နိမိတ္ျပႆနာနွင့္ ျငင္ပနိုင္ငံတခုခုက မအုပ္ခ်ဳပ္ရေသးေသာ ခ်င္းေတာင္ေဒသအခ်ဳိ႕အား ၀င္ေရာက္စြက္ဖက္မည့္ အနၱရယ္ မရိွေပ။ ထိုကဲ့သို့ အေနွာက္အယွက္ မစိုးရိမ္ရဘဲ စိတ္ခ်စြာ လွစ္လ်ဴရႈ ထားနိုင္ျခင္း အေၾကာင္းမ်ားေၾကာင့္ ျဗိတိသွ်အစိုးရ သည္ ပခုကၠဴခ်င္းေတာင္တန္းနယ္၏ အေနာက္ဖက္ေဒသ ကို ၁၉၂၉ အထိ သိမ္းသြင္းအုပ္ခ်ဳပ္ျခင္း မျုပခဲ့ေပ။
ပထမကမၻာစစ္ၾကီး ျဖစ္ပြားခိ်န္အတြင္း မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ ခ်င္းေတာင္ေဒသမ်ားအေရးကို အေရးတယူ စဥ္းစားေဆာင္ ရြက္နိုင္ျခင္းမရိွသျဖင့္ ေခတၱဆိုင္းငံ့ထားခဲ့ သည္။ ပထမကမၻာစစ္ ၾကီး ျပီးဆံုးသည့္ေနာက္တြင္ ေဒသဆိုင္ရာအရာရိွမ်ားက မသိမ္းသြင္းရေသးသည့္ ခ်င္းေတာင္ေဒသမ်ားအေၾကာင္းကို အာဏာပိုင္မ်ားထံ ျပန္လည္တင္ျပေဆြးေနြးခဲ့သည္။ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအေျခခ်ျပီး ေက်းရြာမ်ားကို ၎နယ္မွ လူအခ်ဳိ႕လာေရာက္တိုက္ ခိုုက္ကာ သံု႕ပန္းမ်ား ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္သြားျပီး ကြ်န္ျပဳခိုင္းေစျခင္း၊ ျဗိတိသွ်အရာရိွမ်ားအတြက္ ေခၚေဆာင္ သြား ျပီး ကြ်န္ခိုင္းေစျခင္း၊ ျဗိတိသွ်အရာရိွမ်ားအတြက္ ရိကၡာနွင့္ ေခ်ာစာပို့ေပးသည့္ လုပ္ငန္းတို့ကို ေနွာက္ယွက္ေန ျခင္း၊ လူဆိုး၀ါရမ္းေျပးမ်ား သြားေရာက္ခိုလံႈေနတတ္ျခင္း စသည္မ်ားကို အေၾကာင္းျပကာ ၎နယ္ကို ထိေရာက္စြာ သိမ္းသြင္းအုပ္ခ်ဳပ္ခြင့္ရရန္ ျဗိတိသွ်အာဏာပိုင္မ်ားထံ တင္ျပခဲ့ၾကျပန္သည္။ ျဗိတိ သွ်နိုင္ ငံေရးအာဏာပိုင္ျဖစ္ သည့္ ဘုရင္ခံဆရယ္ဂီ်နယ္ကရက္ေဒါက္သည္ ၁၉၂၀ ေမလ ပထမပတ္တြင္ ထိပ္တန္းအရာရိွၾကီးမ်ားနွင့္ ေမၿမဳိ႕၌ ေဆြးေႏြးကာ မသိမ္းသြင္းရေသးသည့္ နယ္ေျမမ်ားအေပၚ လံုး၀မစြက္ ဖက္ေရးမူကို ျပင္ဆင္ခဲ့သည္။ ၎ျပင္ဆင္ ခ်က္အရ ယခင္ ၁၈၉၄ တြင္ ထုတ္ျပန္ထားခဲ့သည့္ အမိန္႕ျဖစ္ေသာ မသိမ္းသြင္းရေသးေသာ နယ္ေျမမ်ားအတြင္း သို႕ ျဗိတိသွ်အရာရိွမ်ား လံုး၀ျဖတ္သန္း သြားလာျခင္း မျပဳရဟူ သည့္ အမိန့္ကို ျဖတ္သိမ္းကာ နွစ္နွစ္လွ်င္ တၾကိမ္ ၎ေဒသအတြင္းသို့ ခရီးထြက္ရန္ဟူ၍ ျပင္ဆင္ခဲ့သည္။ ထိုသို႕ခရီးထြက္ရာတြင္

(၁) စစ္ပုလိပ္ (၅၀) ေခၚေဆာင္သြားရန္၊ ၾကည္ျဖဴစြာလက္ခံမည့္ ေက်းရြာကိုသာ ၀င္ေရာက္လွ်က္ ခုခံမည့္ ေက်း ရြာမ်ားကို ေရွာင္ရွားရန္၊
(၂) အၾကမ္းဖက္သည့္ စနစ္ကို တတ္နိုင္သမွ်ေရွာင္ရွားရန္၊
(၃) ၎ေဒသအတြင္း ခရီးလွည့္ရာတြင္ အခြန္ေကာက္ခံျခင္း၊ ေက်းရြာလူၾကီးခန့္ထားျခင္း၊ တရားစီရင္ ေရးမွတ္ ျခင္း တို့ကို မျုပရန္၊ သို႕ေသာ္ ေက်းရြာလူၾကီး မ်ားကိုယ္ တိုင္က အမႈအခင္းမ်ားကို စီရင္ေပးရန္ ေတာင္းဆို လာခဲ့ လွ်င္ မျငင္းဆန္ရန္၊ အခြန္အေကာက္မ်ား ေပးသြင္းလာ လွ်င္လည္း မျငင္းဆန္ရန္၊
(၄) အခိ်န္ကာလၾကာျမင့္သည္ကို ပဓါနမထားရန္၊ ျဗိတိသွ် အုပ္ခ်ဳပ္ပံု ေရာက္ရိွလာျခင္းေၾကာင့္ ခံစားရမည့္ အက်ဳိးေက်းဇူးတို့ကို ေဟာေျပာေဆာင္ရြက္ရန္၊
(၅) သိမ္းသြင္းျပီးစ ကာလတြင္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး၊ တရားစီရင္ေရး၊ အခြန္ေကာက္ခံေရးတို႕ကို တင္းၾကပ္စြာ မ ေဆာင္ ရြက္ရန္၊
(၆) ေသနတ္ကို အလြန္ျမတ္နိုးသည့္ လူမ်ဳိးျဖစ္သျဖင့္ ေသနတ္ ေတြ႕လွ်င္ အတင္းမသိမ္းရန္၊ ေသနတ္ရိွ သူတို႕၏ အမည္စာရင္းျပဳလုပ္၍ လိုင္စင္ထုတ္ေပးရန္ဟူ၍ ယင္းေဒသသို႕နယ္ လွည့္ခရီးထြက္မည့္ ျဗိတိသွ်အ ရာရိွ မ်ားအား ညြန္ၾကား ခဲ့သည္။
ဘုရင္ခံသဘာပတိအျဖစ္ေဆာင္ရြက္ေသာ အစည္းအေ၀းပဲြတရပ္ကို ၁၉၂၈ ခုနွစ္၊ ၾသဂုတ္လ (၂၉)ရက္တြင္ ရန္ကုန္ၿမဳိ႕၌ ေခၚယူက်င္းပရာ မေကြး တိုင္းမင္းၾကီး၊ ရခိုင္တိုင္း မင္းၾကီး၊ ခ်င္းေတာင္တန္းနယ္အေရးပိုင္၊ ရခိုင္ေတာင္တန္းနယ္ အေရးပိုင္ႏွင့္ ပခုကၠဴေတာင္တန္းနယ္ ေတာင္တန္း၀န္ အီးတီဒီ ေဂၚဒိြဳင္တို႔ တက္ ေရာက္ခဲ့ၾကသည္။ ၎စည္းေ၀းပဲြတြင္ ပခုကၠဴ ခ်င္းေတာင္တန္းနယ္၏ လက္ရိွအေရးအခင္းမ်ားနွင့္ မသိမ္း သြင္းရ ေသးေသာ ခ်င္းေတာင္တန္းနယ္တို႕အေၾကာင္းကို လည္း ထည့္ သြင္းေဆြးေႏြးခဲ့ၾကသည္။ ၎စည္း ေ၀းပဲြမွ မသိမ္း သြင္းရေသးေသာ ခ်င္းေတာင္တန္းနယ္တြင္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး စတင္အေျခခ်ရန္၊ ယင္းနယ္ ၏ ေဒသအခ်ဳိ႕ကို ရခိုင္နယ္ ႏွင့္ ပခုကၠဴခ်င္းေတာင္တန္းနယ္မ်ားမွ ခဲြေ၀ အုပ္ခ်ဳပ္ရန္၊ ပခုကၠဴ ခ်င္း ေတာင္တန္း နယ္ကို မေကြးတိုင္းမင္းၾကီး၏ တိုက္ ရိုက္အုပ္ ခ်ဳပ္ျခင္းမွ ခဲြထုတ္လွ်က္ ဖလမ္းခရိုင္၊ ခ်င္းေတာင္တန္းနယ္ အုပ္ ခ်ဳပ္ေရးတြင္ ထည့္သြင္းရန္ ဆံုးျဖတ္ခဲ့ၾကသည္။ ထိုကဲ့သို႕ခဲြေ၀ျခင္းျဖင့္ ရခိုင္နယ္တြင္ ၀င္သြားမည့္ ခ်င္းအမ်ဳိး သားတို႕အား ၁၈၉၆ ခ်င္း ေတာင္ တန္းမ်ားဥပေဒျဖင့္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး၊ ခ်င္း ေတာင္ရိွ ခ်င္းတိုင္းရင္း သားမ်ားနွင့္ ရခိုင္နယ္တြင္ ပါ၀င္သြားမည့္ ခ်င္းအမ်ဳိးသားတို႕အား တေျပညီ အခြန္မ်ား ေကာက္ခံေရးစေသာ ကိစၥရပ္မ်ားကို ေဆာင္ရြက္ရန္ ရိွေန ေသးသျဖင့္ မသိမ္းသြင္းရ ေသးေသာ ခ်င္းေတာင္တန္းနယ္ကို ၁၉၂၉-၃၀ တြင္သာ သိမ္း သြင္းအုပ္ခ်ဳပ္ရန္ ဆံုးျဖတ္ခဲ့ၾကသည္။

1 ခ်င္းအမ်ဳိးသားတပ္ဦး၏ အေျခခံစစ္ပညာသင္တန္းသင္ရိုးမွ ေကာက္ႏွဳတ္ခ်က္၊
2-ခ်င္းအမ်ဳိးသားတပ္ဦးမွ ထုတ္ေဝသည့္ ၂၀၀၀ ခုႏွစ္ထုတ္ အမွတ္စဥ္ ၈ ခ်င္းအမ်ဳိးသားဂ်ာနယ္ထဲက We are the Chin Article
3 In Joyful celebration of golden anniversary of Chin National Day by Rev. Dr. Chum awi, 70
4 mnthhdajhjbjhjhfhtkhaihsdjsahalall
5 Religion and Politics among the Chin People in Burma (1896-1949) by Dr L.H Sakhong 2000 မွ ေကာက္ႏွဳတ္ခ်က္
6 No.8 Chin National Journal “ We are The Chin”, 26
7 Central-CLCC Annual Magazine (2005-2006) by Prof, Dr. Aye Aye Ngun, 26
8 No,8 Chin National Journal “We are the Chin” by Ye bawpi Chit (ba-ho-tha-nah choh), 27
9 No.8 Chin National Journal “We are the Chin” by Ye bawpi chit (ba-ho-tha-nah choh), 25
10 Central-CLCC Annual Magazine (2005-2006) by prof, Dr. Aye Aye Ngun, ေကာက္ႏွဳတ္ခ်က္
11 No.8 Chin National Journal “we are the Chin” by Ye bawpi Chit ( ba-ho-tha-nah choh), 26
12Mizo chznchin, by B.Thanf Liana, ေကာက္ႏွဳတ္ခ်က္
13 Religion and Politics among the Chin People in Burma (1896-1949) by Dr L.H Sakhong 2000 မွ ေကာက္ႏွဳတ္ခ်က္
14 Mizo chznchin, by B.Thang Liana, 47
15 Zo History by Dr Vom Son,
16 Luce, G H 1889-1979 phase of pre-pagan Burma, 90
17 ခ်င္းလဲန္ဖြဲ႕စည္းအေျခခံဥပေဒမႈၾကမ္း (၄) ၅
18 The Matu tribe history and culture, By Ram Ngai, 2
19 Religion and Politics among the Chin People in Burma (1896-1949) by Dr L.H Sakhong 2000 မွ ေကာက္ႏွဳတ္ခ်က္
20 က်င္ေဒြးဘေမာင္၊ ၁၉၀၀-၃၀ အတြင္း အုပ္ခ်ဳပ္ေရး အေျခအေန မွ ေကာက္ႏွဳတ္ခ်က္